“Nếu ông muốn nghe thêm,” Meny nói, “bọn cháu sẽ kể ông nghe. Nhưng sẽ mất ít lâu đấy. Ông không muốn thả bọn cháu xuống sao? Chúng ta không thể cùng nhau ngồi đây dưới ánh mặt trời sao, trong khi nó vẫn còn lưu lại? Hẳn ông sẽ mệt nếu cứ giơ bọn cháu mãi trên này.”

“Hm, mệt sao? Không đâu, ta không mệt. Ta không dễ mệt vậy đâu. Và ta không bao giờ ngồi xuống. Ta không, hm, gập người được. Thế nhưng mặt trờiđúng là đang lặn đấy. Chúng ta hãy rời cái - các cháu đã nói tên các cháu gọi nó là gì chưa?”

“Quả đồi chăng?” Pippin gợi ý. “Thềm? Cầu thang?” Merry gợi ý.

Cây Râu lặp lại những từ đó một cách trầm tư. “Quả đồi. Phải rồi, chính là từ đó. Nhưng đó là một từ vội vàng đối với một thứ đã đứng đây suốt từ khi phần này của thế giới thành hình. Nhưng không sao. Chúng ta hãy rời khỏi đây, và đi.”

“Chúng ta sẽ đi đâu?” Merry hỏi.

“Về nhà ta, về một trong những ngôi nhà của ta,” Cây Râu trả lời.

“Chỗ đó có xa không?”

“Ta không biết. Các cháu có thể coi là xa, có lẽ vậy. Nhưng nếu vậy thì đã sao?”

“Ông thấy đấy, bọn cháu mất hết cả hành lí,” Merry nói. “Bọn cháu chỉ còn chút thức ăn.”

“Ô! Hm! Các cháu không phải lo lắng về điều đó,” Cây Râu nói. “Ta sẽ cho các cháu uống một thứ có thể giúp các cháu xanh tươi trong rất, rất lâu. Và nếu chúng ta quyết định chia tay, ta có thể đưa các cháu ra khỏi vùng đất của ta tới bất cứ điểm nào các cháu chọn. Chúng ta đi thôi!”

Nắm lấy hai chàng Hobbit nhẹ nhàng nhưng chắc chắn, mỗi người kẹp trong một khuỷu tay, Cây Râu nhấc một bàn chân to lớn lên rồi đến chân kia, đưa họ đến mép thềm đá. Những ngón chân như rễ cây bám chặt vào đá. Rồi ông ta bước xuống từng bậc một cách thận trọng và khoan thai, tới tận thềm khu rừng.

Tức thì ông ta rảo những bước dài qua cây cối, mỗi lúc một sâu dần vào trong rừng, không lúc nào rời xa dòng nước, hướng thẳng lên sườn dãy núi. Rất nhiều cây cối dường như say ngủ, hay chẳng nhận ra có ông ta cũng như khi những sinh vật khác đi ngang qua; thế nhưng vẫn có một vài cây rung mình, và vài cây khác vươn cành để khỏi xòa xuống đầu khi ông ta đi tới. Từ đầu đến cuối ông ta vừa bước nói chuyện một mình bằng một chuỗi âm thanh du dương tuôn dài.

Hai chàng Hobbit im lặng trong ít lâu. Thật kì lạ là họ lại cảm thấy an toàn và thoải mái, và họ có đáng kể những điều phải suy nghĩ và thắc mắc. Cuối cùng Pippin lại là người đánh liều lên tiếng.

“Xin làm ơn, ông Cây Râu,” cậu nói, “cháu có thể hỏi ông điều này được không? Tại sao Celeborn lại cảnh báo bọn cháu về khu rừng của ông? Ông ấy nói bọn cháu không nên liều mạng dấn thân vào trong này.”

“Hmm, ông ta nói vậy ư?” Cây Râu hầm hừ. “Và có thể ta cũng nói đúng như vậy nếu các cháu đi đường đó. Đừng nên liều mạng dấn thân vào khu rừngLaurelindórenan! Người Tiên từng gọi nó như vậy, nhưng giờ họ đã đặt tên khác ngắn hơn: họ gọi nó là Lothlórien. Có lẽ họ đúng: nó đang tàn lụi, chứ không mọc thêm nữa. Vùng đất thung lũng Vàng Hát, nó đã từng là như vậy, từ ngày xửa ngày xưa. Giờ nó là Hoa Mộng. Vậy đấy! Nhưng đó là một nơi kì quặc, và không dành cho bất cứ ai đâm đầu vào đâu. Ta ngạc nhiên vì hai cháu ra được khỏi đó, nhưng ngạc nhiên hơn nhiều vì các cháu lại còn vào nổi: người lạ đã không vào được đó trong suốt nhiều năm rồi. Đó là một vùng đất kì quặc.

“Và nơi này cũng vậy. Nhiều người đã gặp điều sầu thảm ở đây. Phải, nhiều lắm, gặp điều sầu thảm. Laurelindórenan lindelorendor malinornélion ornemalin,” ông ta ngâm nga một mình. “Ở đó họ có vẻ đang rơi lại phía sau thế giới, ta đoán vậy,” ông ta nói. “Cả vùng đất này, lẫn tất cả những gì khác bên ngoài khu Rừng Vàng, đều không còn như trước khi Celeborn còn trẻ. Tuy thế:

Taurelilómëa-tumbalemorna Tumbaletaurëa Lómëanor[1],

[1] Xem phụ lục F phần Ent.

Họ vẫn từng nói vậy. Mọi thứ đã thay đổi, nhưng điều này vẫn đúng ở nhiều nơi.”

“Ý ông là sao?” Pippin hỏi. “Điều gì đúng?”

“Cây cối và người Ent,” Cây Râu trả lời. “Bản thân ta cũng không hiểu được hết những điều đang tiếp diễn, vậy nên ta không thể giải thích cho các cháu. Vài người trong số bọn ta vẫn là người Ent đích thực, vẫn đủ sống động theo kiểu của bọn ta, nhưng có rất nhiều người đang dần trở nên uể oải, theo đúng kiểu cây, các cháu có thể nói vậy. Hầu hết cây cối chỉ là cây cối, dĩ nhiên rồi; nhưng có nhiều cây đang dần thức dậy. Một vài cây đã thức tỉnh hẳn, và một số ít đã, ừ, à, ừ, có vẻ Ent. Điều này vẫn liên tục diễn ra.

“Khi điều đó xảy ra đối với một cái cây, các cháu sẽ nhận thấy một vài cây có tâm xấu. Chẳng liên quan gì với gỗ của chúng cả: ta không có ý đó. Thế đó, ta từng quen vài tay liễu già tốt bụng ở hạ nguồn Luồng Ent, đã ra đi từ lâu lắm rồi, than ôi! Họ đã rỗng ruột và thực tế là sắp vỡ tan thành từng mảnh, nhưng lại lặng lẽ và nói năng ngọt ngào như một chiếc lá non. Rồi thì có những cây ở các thung lũng dưới dãy núi, cứng cáp như vâm, nhưng lại xấu xa từ trong ra ngoài. Những điều như vậy có vẻ đang lan lộng. Từng có vài nơi vô cùng nguy hiểm tại vùng này. Nay vẫn còn vài mảng rất tối.”

“Có phải ý ông là như khu Rừng Già ở xa tít về phía Bắc không?” Merry hỏi.

“Phải, phải, gần giống vậy, nhưng xấu xa hơn nhiều. Ta không nghi ngờ gì vẫn còn vài mảng tối từ Bóng Tối Lớn nằm lại đó ở mạn xa về phía Bắc; và những kí ức xấu đọng lại. Thế nhưng vùng đất này còn cả những thung lũng sâu, nơi Bóng Tối chưa từng tan đi, và cây cối ở đó còn già đời hơn cả ta. Tuy vậy bọn ta vẫn phải làm những gì có thể làm. Bọn ta xua đuổi người lạ và những kẻ liều mạng; bọn ta dạy và bọn ta luyện, bọn ta đi và bọn ta đào.

“Ent cổ bọn ta là kẻ chăn cây. Giờ bọn ta chỉ còn lại rất ít. Người ta nói cừu rồi sẽ thành ra giống người chăn, còn người chăn cũng sẽ giống cừu; nhưng chậm lắm, và chẳng có bên nào sống được lâu trên thế giới này. Cây và Ent thì nhanh chóng và gần gũi hơn, họ cùng nhau đi qua nhiều kỉ nguyên. Bởi Ent giống Tiên hơn: không hứng thú với bản thân mình như Con Người, mà thích đi sâu bên trong những thứ khác. Thế nhưng Ent cũng lại giống Con Người hơn, dễ thay đổi hơn Tiên, hay như các cháu có thể nói là dễ khoác vào mình màu sắc của bên ngoài hơn. Và lại còn khá hơn cả hai giống đó: bởi họ vững vàng hơn và lưu tâm đến mọi điều lâu hơn.

“Một số bà con của ta giờ trông hệt như cây cối, phải có gì đó to tát lắm mới có thể đánh thức họ được; và họ chỉ nói chuyện thì thào; thế nhưng một vài cây trong số đàn cây của ta lại lá cành uyển chuyển, và rất nhiều cây có thể nói chuyện với ta. Người Tiên đã khởi đầu chuyện đó, tất nhiên, đánh thức cây cối dậy rồi dạy chúng nói và học ngôn ngữ của cây. Lúc nào họ cũng mong mỏi nói chuyện với mọi thứ trên đời, người Tiên xa xưa là vậy đấy. Thế rồi Bóng Tối Lớn tràn đến, và họ đã vượt Đại Dương bỏ đi, hay chạy đến những vùng thung lũng xa xôi, để lẩn tránh, và sáng tác những bài hát về những ngày tháng sẽ chẳng bao giờ trở lại nữa. Chẳng bao giờ trở lại nữa. Phải rồi, phải rồi, ngày xưa tất cả là một khu rừng kéo dài từ đây đến dãy núi Lune, và nơi này chỉ là bìa Đông của nó mà thôi.

“Thật là những ngày khoáng đạt! Cái thời ta có thể bước đi và ca hát suốt cả ngày mà không nghe thấy gì khác ngoài tiếng của chính ta vang vọng trong những dãy đồi trống trải. Mọi khu rừng đều giống như Lothlórien, nhưng rậm rạp hơn, rắn rỏi hơn, và tươi tắn hơn. Và mùi hương trong không khí nữa! Ta đã từng dành cả một tuần lễ chỉ để hít thở.”

Cây Râu chìm vào im lặng, vẫn bước đi nhưng đôi bàn chân to lớn gần như không gây ra tiếng động. Rồi ông ta lại ngâm nga, và chuyển sang thì thầm một bài hát. Dần dần hai chàng Hobbit nhận ra ông ta đang hát cho họ nghe:

Trên đồng liễu mùa Xuân ta bước ở Tasarinan.

A! cánh đồng hương Xuân ngan ngát Nan-tasarion!

Và ta nói thế là tốt.

Ở Ossiriand mùa Hạ ta vơ vẩn rừng du.

A! nắng Hạ nhạc rừng rộn rã bên Bảy Sông Ossir!

Và ta nghĩ thế là nhất.

Tới rừng sồi ở Neldoreth ta ghé chơi khi vào Thu.

A! thắm đỏ tươi vàng xào xạc lá Thu Taur-na-neldor!

Hơn cả lòng ta ao ước.

Trên Dorthonion Đông đến ta trèo lên cao nguyên thông.

A! cành thẫm đen in tuyết trắng gió Đông Orod-na-Thôn!

Vang trời cao xanh ta hát.

Nay xứ sở xưa đã vùi sóng bạc,

Còn ta bước trong Ambaróna, Tauremorna, Aldalómë,

Trong rừng quê ta, trong đất Fangorn,

Nơi rễ đâm dài,

Còn năm tháng nằm dày hơn lá

Rừng Tauremornalómë.

Ông ta ngừng hát, và lặng lẽ tiếp bước; trong khắp khu rừng, xa hết tầm tai có thể nghe được, không thấy một âm thanh nào nữa.

Ngày xế dần, bóng chiều bện lấy quanh những thân cây. Cuối cùng hai chàng Hobbit nhìn thấy, vươn lên mờ mờ ngay phía trước họ, một vùng đất dốc đứng tối đen: họ đã đến chân dãy núi, đến được phần gốc xanh tốt của ngọn Methedras cao ngất. Xuôi xuống sườn đồi, dòng Luồng Ent non nớt, tuôn ra từ những nguồn suối ở cao tít phía trên, chảy ầm ĩ qua từng bậc đá đến gặp họ. Phía bên phải dòng nước có một triền dốc dài, phủ đầy cỏ, giờ đã ngả màu xám trong ánh chạng vạng. Không một bóng cây nào mọc ở đó và nó mở ra đón bầu trời; sao trời đã tỏa sáng trong những hồ chen giữa những bờ mây.

Cây Râu bước lên triền dốc mà chẳng hề ghìm bớt sải chân. Đột nhiên ở ngay phía trước hai chàng Hobbit nhìn thấy một khung cửa rộng lớn. Có hai cây lớn đứng đó, mỗi cây một bên, giống như những trụ cổng sống; thế nhưng không hề có cánh cổng nào ngoài những cành cây bắt chéo và đan xoắn lại nhau. Khi ông già Ent bước tới, hai cái cây nhấc cành lên cao, và toàn bộ lá cây rung lên xào xạc. Chúng đều là cây thường xanh, lá sẫm màu và bóng láng, lấp lánh trong ánh chiều. Phía sau chúng là một khoảng bằng phẳng rộng lớn, như sàn một tòa sảnh khổng lồ được khoét vào trong sườn đồi. Ở cả hai bên, những bức tường dựng lên cao dần, cho đến lúc đạt đến độ cao khoảng năm mươi bộ hoặc hơn, dọc theo bên mỗi bức tường còn có một dải cây, cũng cao dần theo hàng tiến vào sâu phía trong.

Ở đầu phía xa bức tường đá dựng thẳng đứng, thế nhưng ở phía dưới chân nó lại lõm vào thành một gian nông mái hình vòm: bức trần duy nhất của tòa sảnh, không kể những tán cây ở đầu phía trong tỏa bóng xuống khắp mặt đất, chỉ chừa lại một lối mở rộng rãi ngay chính giữa. Một dòng nước nhỏ chảy ra từ những mạch suối phía trên, và rẽ nhánh khỏi dòng chính, róc rách đổ xuống mặt tường dựng đứng, rót xuống những giọt bạc, trông như một bức rèm đẹp đẽ rủ phía trước gian mái vòm. Nước lại được dồn vào một chậu đá trên mặt đất giữa hai dải cây, rồi từ đó nó tràn ra và chảy đi bên cạnh lối mở, tới đoàn tụ với Luồng Ent đang làm cuộc hành trình chảy xuyên rừng.

“Hm! Đây rồi!” Cây Râu nói, phá vỡ sự im lặng nãy giờ. “Ta đã đưa các cháu qua khoảng bảy mươi nghìn sải chân Ent, thế nhưng chừng đó ứng với bao nhiêu trong thước đo quê hương các cháu thì ta không biết. Dù sao chúng ta cùng đã rất gần gốc rễ ngọn Núi Cuối. Một phần tên của nơi này có lẽ là Sảnh Nguồn, nếu được chuyển qua ngôn ngữ của các cháu. Ta thích nó. Chúng ta sẽ ở lại đây đêm nay.” Ông ta đặt họ xuống bãi cỏ giữa hai dải cây, và họ đi theo ông ta đến mái vòm lớn. Lúc này hai chàng Hobbit mới chú ý thấy ông ta bước đi mà đầu gối không hề gập lại, nhưng hai chân lại mở ra thành một bước rất dài. Ông ta cắm những ngón chân to (thực sự rất to và rộng) xuống đất trước tiên, rồi mới đến phần bàn chân còn lại.

Cây Râu đứng lại một lúc dưới dòng thác tuôn mưa, và hít một hơi dài; ông ta phá lên cười, rồi đi vào bên trong. Có một chiếc bàn đã lớn nằm ở đó, nhưng không có ghế. Ở trong cùng gian phòng đã khá tối. Cây Râu nhặt hai chiếc bình lớn rồi đặt lên bàn. Chúng có vẻ đã đong đầy nước; nhưng ông ta giơ tay phía trên, và ngay tức thì hai chiếc bình bắt đầu sáng bừng lên, một chiếc tỏa ánh sáng vàng còn chiếc kia tỏa ánh xanh thắm; và sự hòa trộn của hai thứ ánh sáng đã thắp bừng cả gian phòng, như thể nắng hè đang chiếu xuyên qua một vòm lá non. Quay lại phía sau, hai chàng Hobbit nhìn thấy cây cối trong sân cũng bắt đầu bừng lên, ban đầu còn mờ nhạt, nhưng mỗi lúc một đậm hơn, cho đến khi ánh sáng viền lên từng chiếc lá: một số màu xanh, một số màu vàng, một số đỏ như đồng; còn những thân cây trông như những cột đá tạc phát sáng.

“Chà, chà, giờ chúng ta lại có thể nói chuyện,” Cây Râu nói. “Ta nghĩ các cháu đang khát. Có lẽ các cháu cũng đang mệt. Hãy uống thứ này!” Ông ta đi đến phía sau gian nhà, và họ trông thấy có nhiều hũ đá cao đứng đó, nắp đậy trông rất nặng. Ông ta mở nắp một hũ, nhúng chiếc muôi lớn vào trong, rồi đong ra ba bát, một chiếc rất to, hai chiếc còn lại nhỏ hơn.

“Đây là một ngôi nhà Ent,” ông ta nói, “và ta e là không có chỗ ngồi đâu. Thế nhưng các cháu có thể ngồi lên bàn.” Ông ta nhấc hai chàng Hobbit lên rồi đặt họ xuống mặt phiến đá lớn cách mặt đất sáu bộ, ở đó họ ngồi thõng chân, uống từng ngụm một.

Món đồ uống đó giống như nước, thực sự là rất giống mùi vị những ngụm nước họ uống từ Luồng Ent nơi bìa rừng, thế nhưng có thoáng một chút mùi hay vị mà họ không thể tả được: mờ nhạt thôi, nhưng khiến họ liên tưởng đến mùi hương một cánh rừng xa xôi đưa đến trong cơn gió đêm mát mẻ. Tác động của ngụm nước bắt đầu từ ngón chân, từ từ dâng lên cả tứ chi, mang theo sự khoan khoái và khí lực trong lúc dâng cao dần, đến tận ngọn tóc. Thậm chí hai chàng Hobbit cảm thấy tóc trên đầu họ đang dựng lên, phấp phới rồi xoắn lại và dài thêm ra. Về phần Cây Râu, trước tiên ông ta rửa chân trong chậu bên ngoài gian vòm rồi ông ta uống cạn bát nước của mình chỉ trong một ngụm, một ngụm dài và chậm chạp. Hai chàng Hobbit cứ ngỡ ông ta sẽ chẳng bao giờ dừng uống.

Nhưng rồi ông ta cũng đặt bát xuống. “A - a,” ông ta thở dài. “Hm, hoom, giờ chúng ta có thể nói chuyện dễ dàng hơn được rồi. Các cháu có thể ngồi dưới sàn, còn ta sẽ nằm xuống; như vậy mới ngăn được thứ nước uống này bốc lên đầu ta và khiến ta buồn ngủ.”

Ở bên phải căn phòng có một chiếc giường lớn chân thấp, không cao hơn hai bộ, phủ một lớp cỏ và dương xỉ khô dày. Cây Râu từ từ hạ mình xuống giường (chỉ hơi thấy giữa thân cong lại một chút), cho đến khi ông ta nằm dài người trên giường, hai cánh tay đặt phía sau đầu, nhìn lên trần, nơi ánh sáng đang lập lòe như lá cây chơi đùa với ánh nắng. Merry và Pippin ngồi bên cạnh ông ta trên những chiếc gối cỏ.

“Giờ hãy kể ta nghe câu chuyện của các cháu, nhưng đừng vội vàng!” Cây Râu nói.

Hai chàng Hobbit bắt đầu kể cho ông ta câu chuyện phiêu lưu của họ từ lúc họ rời Hobbit thôn. Họ không đi theo trình tự rõ ràng nào, bởi cứ liên tục nói chen vào nhau, còn Cây Râu cũng thường xuyên ngắt lời người đang kể, và trở lại những diễn biến trước đó, hay nhảy cóc đặt câu hỏi về những sự kiện về sau. Họ không nói bất cứ điều gì về chiếc Nhẫn, và không kể cho ông ta tại sao họ lên đường hay họ sẽ đi đến đâu; còn ông ta cũng chẳng có ý tìm hiểu lí do của họ.

Ông ta hết sức hứng thú về mọi chuyện: về toán Kị sĩ Đen, về Elrond, và Thung Đáy Khe, về khu Rừng Già, và Tom Bombadil, về khu mỏ Moria, và về Lothlórien và Galadriel. Ông ta yêu cầu họ mô tả đi mô tả lại Quận và những vùng lân cận. Rồi tới đó ông ta nói một điều lạ lùng. “Các cháu không hề thấy, hm, bất cứ người Ent nào ở quanh đó, phải không?” ông ta hỏi. “Ờ, thực ra thì không phải Ent, mà là Ent phụ.”

“Ent phụ sao?” Pippin hỏi lại. “Họ có giống ông chút nào không?”

“Có, hm, mà không: giờ ta thực sự không biết nữa,” Cây Râu nói một cách tư lự. “Nhưng họ chắc sẽ thích vùng đất của các cháu, nên ta chỉ hỏi vậy thôi.”

Tuy nhiên Cây Râu lại đặc biệt hứng thú về mọi điều liên quan đến Gandalf; và hứng thú hơn cả về những việc Saruman làm. Hai chàng Hobbit vô cùng nuối tiếc vì chỉ biết quá ít về những điều đó: đúng hơn chỉ là qua báo cáo mơ hồ của Sam về những gì Gandalf đã kể cho Hội Đồng. Nhưng dù thế nào thì họ cũng biết chắc Uglúk và đội quân của hắn đến từ Isengard, và nhắc tên Saruman là chủ nhân của chúng.

“Hm, hoom!” Cây Râu nói, khi rốt cục câu chuyện vòng vèo cũng lạc đến hồi trận chiến giữa lũ Orc và đội kị sĩ Rohan. “Chà, chà! Không còn nghi ngờ gì nữa, đó quả là một đống tin tức. Các cháu đã không kể cho ta tất cả, chắc chắn là không, khẳng định là không. Thế nhưng ta tin các cháu làm vậy vì Gandalf muốn thế. Một điều gì đó rất lớn lao đang diễn ra, ta cảm thấy được điều đó, còn điều đó là gì thì rồi ta sẽ biết vào một ngày đẹp trời hay xấu trời nào đó. Nhưng rễ cành ơi, quả là một chuyện kì lạ: nảy lên một giống người nhỏ bé không hề có trong những danh sách cổ, và kìa! Chín kị sĩ bị quên lãng lại xuất hiện để săn lùng họ, rồi Gandalf đưa họ vào một cuộc hành trình vĩ đại, rồi Galadriel chứa chấp họ ở Caras Galadhon, rồi lũ Orc bám theo họ qua nhiều lí đường ở Vùng Đất Hoang: rõ ràng họ đã bị cuốn vào một cơn bão lớn. Ta mong họ chống chọi được!”

“Vậy còn ông thì sao?” Merry hỏi.

“Hoom, hm, ta không màng đến những cuộc Đại Chiến,” Cây Râu nói; “chúng chủ yếu liên quan đến người Tiên và Con Người. Đó là việc của phù thủy: phù thủy lúc nào cũng băn khoăn về tương lai. Ta không thích phải lo lắng về tương lai. Ta không hoàn toàn đứng về bên bất cứ ai, bởi vì không ai hoàn toàn đứng về bên của ta, nếu các cháu hiểu ta: chẳng ai quan tâm đến rừng như ta, ngay cả người Tiên thời gian này. Tuy nhiên ta vẫn đối xử tốt với người Tiên hơn những người khác: chính người Tiên đã cứu chúng ta ra khỏi cảnh câm lặng từ rất lâu rồi, và đó là một món quà vĩ đại không ai có thể lãng quên, cho dù từ đấy chúng ta đã đi theo những con đường khác nhau. Nhưng cũng có vài bên, mà ta hoàn toàn không theo, dĩ nhiên rồi; ta hoàn toàn chống lại chúng: lũ - burárum - này” (ông ta lại hầm hừ một tiếng tỏ vẻ kinh tởm) “... lũ Orc này, và cả chủ nhân của chúng.”

“Ta từng lo âu khi bóng đêm phủ xuống rừng Âm U, nhưng khi nó chuyển đến Mordor, có một hồi ta đã chẳng bận tâm: Mordor ở quá xa. Nhưng có vẻ như gió đang thổi lại từ đằng Đông, và cảnh héo tàn cho mọi khu rừng đang tràn đến gần. Một lão già Ent chẳng làm gì được để chăn lại cơn bão đó: ông ta buộc phải chống chọi hoặc sụp đổ

“Nhưng giờ là Saruman! Saruman là một tên hàng xóm ta không thể lờ hắn đi được. Ta cho rằng cần phải làm gì đó. Gần đây ta vẫn thường băn khoăn về việc làm gì đối với Saruman.”

“Saruman là ai?” Pippin hỏi. “Ông có biết bất cứ điều gì về lai lịch của lão ta không?”

“Saruman là một phù thủy,” Cây Râu trả lời. “Ta không thể nói gì hơn thế. Ta không biết lai lịch của phù thủy. Họ xuất hiện lần đầu tiên sau khi những con thuyền lớn vượt qua Đại Dương; nhưng ta không biết liệu họ có đi theo thuyền hay không. Ta tin rằng Saruman được trọng vọng nhất trong số đó. Cách đây ít lâu - mà các cháu sẽ coi là cách đây lâu lắm rồi - hắn đã từ bỏ việc lang thang coi sóc công việc của Con Người và người Tiên; và hắn định cư tại Angrenost, hay Isengard theo cách Con Người Rohan gọi. Hắn ban đầu rất lặng lẽ, nhưng tiếng tăm của hắn dần dà nổi lên. Họ nói hắn đã được chọn đứng đầu Hội Đồng Trắng; nhưng điều đó hóa ra lại chẳng tốt đẹp gì. Đến giờ ta vẫn băn khoăn liệu có phải sau đó Saruman mới rẽ sang những con đường xấu xa. Nhưng dù thế nào ngày đó hắn cũng không gây phiền hà đến hàng xóm láng giềng. Ta đã từng nói chuyện với hắn. Đã có thời hắn thường đi lại quanh khu rừng của ta. Hồi đó hắn rất lịch thiệp, lúc nào cũng xin phép ta (chí ít là khi hắn gặp ta); và luôn háo hức nghe kể chuyện. Ta đã kể cho hắn nghe nhiều điều mà hắn sẽ chẳng bao giờ tự tìm ra được; thế nhưng hắn không bao giờ đáp trả ta tương tự. Ta không nhớ nổi đã khi nào hắn kể cho ta bất cứ điều gì chưa. Và tính khí hắn càng ngày càng như vậy; khuôn mặt hắn, như ta nhớ - ta đã không thấy hắn nhiều ngày lắm rồi - trở nên giống như những cánh cửa sổ trên bức tường đá: cửa sổ đóng chớp bên trong.

“Ta nghĩ giờ ta hiểu được việc hắn đang làm. Hắn đang âm mưu trở thành một Thế Lực. Tâm hồn hắn chỉ toàn kim loại và bánh xe; và hắn không quan tâm đến những gì mọc lên từ đất, trừ phi hắn được những thứ đó phục vụ vào thời điểm đó. Và giờ hắn đã rõ ràng là một tên phản trắc đen tối. Hắn đã giao du với những loại người xấu xa, với lũ Orc. Brm, hoom! Còn tồi tệ hơn thế: hắn đang tác động gì đó lên bọn chúng; điều gì đó rất nguy hiểm. Bởi những tên Isengard này giống loại Người độc ác hơn.