LỜI GIỚI THIỆU

Trong quỹ đạo của Ngài Mortenson

Bóng đèn nhỏ màu đỏ nhấp nháy năm phút trước khi Bhangoo chú ý đến nó. “Mấy cái đồng hồ báo nhiên liệu ở máy bay cũ rõ ràng không đáng tin cậy.” Trung tướng Bhangoo, một trong những phi công lái trực thăng bay cao nhiều kinh nghiệm nhất của Pakistanvừa nói vừa vỗ vào đồng hồ. Tôi không rõ liệu việc làm đó có nhằm giúp tôi thấy yên tâm hơn không.

Tôi nhích đến gần Bhangoo, nhìn xuống phía dưới hai chân mình qua tấm kính chắn gió nổi bọt của chiếc Alouette cũ từ thời chiến tranh Việt Nam. Sáu trăm mét bên dưới chúng tôi là một dòng sông uốn khúc bao quanh bởi những vách đá nhô lên từ cả hai bên thung lũng Hunza. Trong tầm mắt, chúng tôi lướt qua những sông băng treo còn mới đang vỡ ra từng mảnh dưới ánh mặt trời nhiệt đới. Bhangoo vẫn bay một cách bình thản, gạt tàn thuốc qua lỗ thông hơi gần một nhãn dán ghi dòng chữ “Không hút thuốc”.

Từ phía sau máy bay, Greg Mortenson vươn cánh tay dài vỗ vào vai áo của Bhangoo. “Tướng quân,” Mortenson hét lớn. “Tôi nghĩ chúng ta đang đi sai đường”.

Trung tướng Bhangoo từng là phi công riêng của Tổng thống Musharraf trước khi rời khỏi quân đội chuyển sang làm cho một công ty hàng không dân sự. Ông đã xế lục tuần với mái tóc muối tiêu và bộ ria mép được cắt tỉa và chăm sóc cẩn thận như những nguyên âm mà ông đã thừa hưởng từ một trường tư thục Anh nơi ông theo học khi còn là một cậu bé, cùng với Musharraf và nhiều nhà lãnh đạo tương lai khác của Pakistan.

Vị tướng ném điếu thuốc qua lỗ thông hơi và thở mạnh. Rồi ông cúi người đối chiếu bộ định vị GPS mua ở cửa hàng, được đặt cân bằng trên đầu gối với tấm bản đồ quân sự mà Mortenson đã gấp lại để làm nổi bật nơi anh cho là vị trí của chúng tôi.

“Tôi đã bay ở phía bắc Pakistan bốn mươi năm.” ông nói đầu lắc lư với bộ điệu theo phong cách tiểu lục địa điển hình nhất. “Anh làm sao rành địa hình bằng tôi?” Bhangoo nghiêng chiếc Alouette sang mạn cửa, bay ngược lại hướng mà chúng tôi vừa bay tới.

Cái bóng đèn đỏ làm tôi lo ngại trước đó bắt đầu nhấp nháy nhanh hơn. Kim đồng hồ lắc lư cho thấy chúng tôi còn không đến một trăm lít nhiên liệu. Vùng đất này ở bắc Pakistan quá xa xôi và hẻo lánh nên chúng tôi đã phải nhờ mấy người bạn đặt trước những thùng nhiên liệu tại những điểm chiến lược bằng xe jeep. Nếu không đến được khu vực hạ cánh thì chúng tôi sẽ rơi vào tình thế gay go, thật vậy, vì hẻm núi hiểm trở mà chúng tôi đã bay qua không có những khu vực bằng phẳng thích hợp cho việc hạ cánh.

Bhangoo cho máy bay lên cao để có thể chọn lựa chế độ quay tự động hướng về khu vực hạ cánh xa hơn nếu hết nhiên liệu, và đẩy mọi cần điều khiển về phía trước, tăng tốc máy bay lên đến chín mươi dặm. Ngay khi kim đồng hồ chạm vạch E và bóng đèn cảnh báo màu đỏ bắt đầu kêu bíp bíp, Bhangoo hạ càng đáp ngay giữa một chữ H lớn, sân bay dành cho máy bay lên thẳng, được kẻ trên đá trắng, kề bên những thùng nhiên liệu bay của chúng tôi.

“Thật là một chuyến bay tốt đẹp.” Bhangoo nói, đốt điếu thuốc khác. “Nhưng nếu không có ông Mortenson thì đã không được như vậy.”

Sau khi nạp nhiên liệu bằng cách chèn cái bơm tay vào một thùng nhiên liệu gỉ sét, chúng tôi bay trên thung lũng Braldu đến làng Korphe, nơi có người ở cuối cùng trước khi sông băng Baltoro bắt đầu cuộc hành quân của nó lên đến K2, và là khu vực tập trung lớn nhất của những đỉnh núi cao hơn sáu nghìn mét trên thế giới. Sau lần leo núi K2 thất bại vào năm 1993, Mortenson đã đến Korphe, đói khát và kiệt sức. Trong cộng đồng nghèo với những căn nhà lụp xụp bằng đá và bùn này, cuộc đời của cả Mortenson và những đứa trẻ miền bắc Pakistan đã thay đổi. Một buổi tối, anh đi ngủ bên ngọn lửa phân bò như một nhà leo núi lạc đường và một buổi sáng, lúc chia sẻ ấm trà bơ với những vị chủ nhà và buộc dây đôi ủng của mình, anh đã trở thành một nhà nhân đạo, người vừa tìm ra một con đường ý nghĩa để theo đuổi trong phần đời còn lại của mình.

Đến Korphe cùng với bác sĩ Greg Bhangoo và tôi được chào đón trong những vòng tay rộng mở, đầu của một con dê núi vừa mới giết và vô số chén trà. Và khi nghe những trẻ em Shia ở Korphe, một trong những cộng đồng nghèo nhất thế giới nói về những hi vọng và ước mơ tương lai của chúng đã lớn lên nhiều như thế nào từ khi một người Mỹ to lớn đến đây mười năm trước để xây ngôi trường đầu tiên mà làng của chúng từng biết đến, vị tướng và tôi bị thuyết phục.

“Anh biết không,” Bhangoo nói trong khi 120 học sinh vây quanh, lôi kéo chúng tôi đến thăm trường của chúng, “Khi bay cùng Tổng thống Musharraf, tôi đã gặp nhiều nhà lãnh đạo trên thế giới, nhiều quý ông và quý bà cao cả. Nhưng tôi nghĩ Greg Mortenson là nhân vật đặc biệt nhất mà tôi từng được gặp.”

Bất cứ ai có hân hạnh được theo dõi các hoạt động của Mortenson ở Pakistan đều ngạc nhiên bởi kiến thức uyên bác mà anh có được về một trong những vùng xa xôi nhất. Và nhiều người trong số đó phần lớn là trái với chủ định, tự nhận thấy mình bị kéo vào quỹ đạo của anh. Trong thập niên trước, từ một loạt những thất bại và tai nạn biến đổi anh từ một nhà leo núi thành một nhà nhân đạo, Mortenson đã lôi kéo được đội ngũ nhân viên không có đủ điều kiện và đã đạt được kết quả nhiều hơn bất cứ một tổ chức từ thiện nào trên thế giới.

Những phu khuân vác vùng cao mù chữ ở Karakoram, Pakistanđã từ giã việc khuân vác hàng hóa với khoản thù lao ít ỏi để cùng anh mang đến cho con em họ sự giáo dục mà họ không có được. Một tài xế taxi có dịp chở Mortenson từ sân bay Islamabad, đã bán xe của mình để trở thành một “người dàn xếp” tận tình cống hiến. Những cựu chiến binh Taliban đã từ bỏ bạo lực và áp bức phụ nữ sau khi gặp Mortenson, và đến làm việc một cách hòa bình với anh để xây dựng những ngôi trường cho các bé gái. Mortenson đã thu hút những người tình nguyện và người ngưỡng mộ từ mọi tầng lớp của xã hội Pakistan và từ các giáo phái Hồi giáo đang có xung đột.

Những kí giả được cho là khách quan cũng có nguy cơ bị hút vào quỹ đạo của anh. Đã ba lần tôi cùng Mortenson đến miền bắcPakistan, bay đến những thung lũng xa xôi nhất của Karakoram Himalaya và Hindu Kush trên những chiếc trực thăng đáng lẽ nên được đưa vào viện bảo tàng. Càng có nhiều cơ hội quan sát Mortenson làm việc, tôi càng tin chắc mình đã được gặp một con người phi thường.

Trước khi đi, những giai thoại mà tôi được nghe về những chuyến phiêu lưu của Mortenson để xây dựng trường học cho các bé gái ở những vùng núi xa xôi của Pakistan có vẻ như quá kịch tính để có thể tin được. Câu chuyện mà tôi khám phá với những thợ săn dê ở những thung lũng cao vùng Karakoram ở những khu du mục bên rìa Afghanistan hoang vu, quanh bàn hội nghị với những đại biểu ưu tú của quân đội Pakistan, và qua vô số chén trà paiyucha(1) trong những phòng uống trà ám khói mà tôi phải nheo mắt để nhìn thấy được cuốn sổ ghi chép, quả là khác thường hơn tôi đã tưởng tượng.

1. Thức uống chính trong thực đơn thường ngày ở Balti, còn gọi là “trà bơ”. Thành phần của món trà này gồm: trà xanh, muối, bột nở, sữa dê và bơ ôi được làm từ sữa bò.

Với tư cách một kí giả làm cái nghề kì quặc là điều tra cuộc sống của con người trong hai thập niên, tôi đã gặp quá nhiều nhân vật của công chúng không xứng với những gì báo chí nói về họ. Nhưng ở Korphe và bất cứ ngôi làng Pakistan nào khác, nơi tôi được chào đón như một thành viên trong gia đình đã thất lạc từ lâu vì có một người Mỹ khác đã dành thời gian xây dựng những mối quan hệ gắn bó ở đây, tôi được biết câu chuyện trong mười năm qua về sự hiện diện của Greg Mortenson đâm chồi nảy nhánh với sự phong phú và phức tạp vượt xa điều mà phần lớn chúng ta có thể đạt được trong cả cuộc đời.

Nói một cách hình tượng, đây là câu chuyện mà tôi không thể chỉ quan sát. Bất cứ ai đặt chân đến năm mươi ba ngôi trường củaCAI(2) mà Mortenson đã và đang đưa vào hoạt động đều trở thành người ủng hộ anh. Và sau khi tham dự các jirga(3) suốt đêm với các bô lão và cân nhắc những đề nghị cho những dự án mới, hoặc được thấy lớp học đầy những bé gái tám tuổi háo hức tìm hiểu cách sử dụng cái gọt bút chì đầu tiên mà ai đó đã quan tâm tặng chúng, hoặc ứng khẩu giảng dạy một bài về tiếng lóng của tiếng Anh trong căn phòng đầy những học sinh lễ phép, thật không thể vẫn cứ mãi là một phóng viên được.

2. Central Asia Institute: Viện Trung Á.

3. Buổi họp kín.

Cũng như anh chàng kí giả u buồn Thomas Fowler của tác giả Graham Greene đã nhận ra vào cuối cuốn tiểu thuyết The Quiet American, đôi khi, là con người bạn phải chọn lựa giữa các bên.

Tôi chọn đứng cùng Greg Mortenson. Không phải vì anh không có những thiếu sót, ý thức về thời gian linh động của anh đã khiến sự nối tiếp chính xác của nhiều sự kiện trong cuốn sách này gần như không dễ dàng như việc phỏng vấn người dân Balti mà anh cùng làm việc - ngôn ngữ của họ không có các thì và ít gắn với thời gian tuyến tính như ngôn ngữ của người mà họ gọi là bác sĩ Greg.

Trong hai năm cùng nhau làm việc cho quyển sách này, Mortenson thường trễ hẹn đến phát bực khiến tôi đã cân nhắc đến việc từ bỏ kế hoạch. Nhiều người, đặc biệt là ở Mỹ đã quay lưng với anh sau những sự việc tương tự; họ coi anh là người “không đáng tin cậy” hay còn tệ hơn nữa. Nhưng tôi đã nhận ra, như vợ anh, Tara Bishop, thường nói, “Greg không phải là một người trong chúng ta.” Anh hoạt động theo Thời gian Mortenson, một sản phẩm có lẽ xuất phát từ sự trưởng thành ở Phi châu và làm việc phần lớn thời gian trong năm ở Pakistan. Và phương pháp hoạt động của anh, thuê mướn người có ít kinh nghiệm dựa trên những cảm xúc tự nhiên, củng cố khối liên minh làm việc với những nhân vật khó chịu tất yếu và trên hết là chắp cánh cho nó trong khi còn do dự và trái với lẽ thường, đã chuyển dời những ngọn núi.

Đối với người đã thành đạt nhiều như vậy, Mortenson đặc biệt ít nghĩ đến cái tôi. Sau khi tôi đồng ý viết cuốn sách này, anh đã đưa cho tôi một trang giấy có hàng chục cái tên và con số được ghi dày đặc bên lề bằng chữ nhỏ. Đó là danh sách những kẻ thù của anh. “Hãy nói chuyện với tất cả bọn họ,” anh nói. “Hãy để họ nói. Chúng tôi đã có được kết quả. Đó là những gì tôi quan tâm.”

Tôi đã nghe hàng trăm kẻ thù và người ủng hộ Mortenson nói. Và do sự an toàn hoặc riêng tư, tôi đã thay đổi một vài cái tên và địa điểm.

Việc viết cuốn sách này đúng thật là một sự cộng tác. Tôi viết. Song, Mortenson là người làm sống động câu chuyện. Và cùng nhau, lựa chọn hàng nghìn hình ảnh slide, xem lại tư liệu và phim ảnh của cả một thập niên, ghi âm hàng trăm giờ phỏng vấn và qua lại viếng thăm những người là trung tâm của những chuyện kể lạ lùng nhất này, chúng tôi đã cho ra đời cuốn sách.

Và như tôi trông thấy ở Pakistan, Viện Trung Á của Mortenson có được những kết quả không thế chối cãi. Ở một vùng của thế giới, nơi những người Mỹ, nhiều nhất là bị hiểu lầm và thường hơn là bị e ngại và căm ghét, nhà cựu leo núi ăn nói mềm mỏng, cao gần hai mét đến từ Montana đã thu được một chuỗi những thành công không tưởng. Mặc dù bản thân không bao giờ nói ra, nhưng anh đã một tay làm thay đổi cuộc sống của hàng nghìn trẻ em, và một ách độc lập, đã chiếm được cảm tình cũng như sự chú ý nhiều hơn hết thảy sự tuyên truyền chính thức của người Mỹ đang tràn ngập vùng này.

Do đó, đây là một lời thú nhận: Thay vì chỉ tường thuật tiến bộ của anh, tôi muốn thấy Greg Mortenson thành công. Tôi mong anh thành công vì anh đang chiến đấu cho cuộc chiến chống khủng bố theo cách mà tôi nghĩ là cuộc chiến đó cần phải được tiến hành. Băng mình trên cái gọi là “xa lộ” Karakoram trên chiếc Land Cruiser cũ, tự nhận vào mình những rủi ro lớn để gieo cho vùng đất đã sản sinh ra phiến quân Taliban những ngôi trường, Mortenson tham gia cuộc chiến với những căn nguyên của khủng bố mỗi khi anh tạo cơ hội cho một học sinh được nhận nền giáo dục cân bằng thay vì theo học ở một madrassa(4) cực đoan.

4. Trường dạy về đạo Hồi

Nếu người Mỹ học được nhiều hơn từ những sai lầm của mình, từ cái cách mà chúng ta, như một quốc gia, đã tiến hành cuộc chiến tranh chống khủng bố không hiệu quả sau vụ tấn công 11/9, và từ cái cách mà chúng ta đã thất bại để làm cho đa số những người ôn hòa, yêu hòa bình ngay trong lòng thế giới Hồi giáo ủng hộ mình, chúng ta cần lắng nghe Greg Mortenson. Tôi đã lắng nghe và đó là một trong những trải nghiệm hữu ích nhất trong cuộc đời tôi.

David Oliver Relin

Portland, Oregon.