CHƯƠNG 4

Tự cất giữ

Sự vĩ đại luôn luôn được xây dựng trên nền móng này: khả năng xuất hiện, nói và hành động như một người đàn ông bình thường nhất.

- Shams-ud-din Muhammed Hafiz

Khu vực nhà kho này có mùi như mùi Phi châu. Đứng gần căn phòng hơn bốn mét vuông này, thực ra là tủ đựng đồ, với giao thông đang trong giờ cao điểm sôi sục qua lại trên đại lộ San Pablo nhộn nhịp, Mortenson cảm nhận sự trật khớp mà chỉ một chuyến đi bốn mươi tám giờ bằng đường hàng không có thể gây ra. Trên chuyến bay khỏi Islamabab anh đã cảm thấy ngập tràn mục đích, hình dung ra hàng chục phương cách quyên góp tiền cho ngôi trường. Nhưng về đến Berkeley, California, Greg Mortenson không thể tự mình định hướng. Anh cảm thấy bị che kín dưới bầu trời nắng không gay gắt, giữa những sinh viên đại học khá giả đang đi dạo một cách hạnh phúc, và lời hứa của anh với Haji Ali giống như bộ phim chỉ còn nhớ được một nửa, mà anh vừa xem vừa lơ mơ ngủ trên một trong ba chuyến bay dài vô tận của mình.

Mệt mỏi sau chuyến bay dài. Sốc văn hóa. Bất cứ cái tên nào bạn gán cho những khó chịu của sự trật khớp đã tấn công anh khá thường xuyên trong quá khứ. Đó là lí do anh đến đây như anh vẫn luôn luôn làm sau khi quay trở về từ một chuyến leo núi - đến Berkeley Seft-Storage, ngăn số 114. Khoảng không gian ẩm mốc này là cái neo cho chính bản thân Mortenson.

Anh bước vào bóng tối thơm ngát, mò mẫm sợi dây, bật sáng ngọn đèn treo trên đầu, rồi khi tìm ra và kéo sợi dây, anh thấy những quyển sách về leo núi đầy bụi xếp chồng dựa tường, một đoàn lữ hành gồm những con voi xinh đẹp được tạc bằng ngà voi Phi châu của cha anh, và ngồi trên cuốn album quăn góc, GiGi, một chú khỉ nhồi bông màu cà phê từng là bạn đồng hành thân thiết nhất của anh trở lại nơi mà kí ức giao thoa thành hồi tưởng của giác quan.

Anh nhặt thứ đồ chơi trẻ con và thấy con thú Phi châu nhồi bông đã bị bung đường khâu ở ngực. Anh ép nó vào mũi mình, hít vào và quay về ngôi nhà bằng gạch xỉ than ngổn ngang, trong sân, bên dưới những nhánh cây hồ tiêu của họ ở Tanzania.

Cũng như cha mình, Mortenson sinh ra ở Minnesota. Nhưng vào năm 1958, khi anh chỉ mới ba tháng tuổi, cha mẹ đã mang anh theo cùng trong chuyến phiêu lưu lớn của đời họ. Một vị trí được bổ nhiệm để làm việc như những nhà truyền giáo ở Tanzania, trong bóng râm của đỉnh núi cao nhất lục địa này, núi Kalimanjaro.

Irvin Mortenson, cha của Greg sinh ra trong một dòng họ sùng đạo thuộc giáo phái Luther mà Garrison Keillor đã khai thác rất nhiều tư liệu từ đó. Cũng như những người đàn ông ít nói vùng hồ Wobegon, ngôn ngữ là thứ ông bị buộc phải sử dụng cẩn thận. Cao một mét tám với vóc người lực lưỡng như con trai của mình, Irvin Mortenson có biệt danh “Dempsey”, như một cậu bé hướng đạo sinh không bình thường, và tên của võ sĩ quyền anh này sẽ thay thế cho tên thật của ông trong suốt quãng đời còn lại. Là đứa con thứ bảy và con út trong một gia đình bị khánh kiệt về kinh tế bởi cuộc đại suy thoái, tài năng về điền kinh của Dempsey - ông là trung vệ trong đội bóng bầu dục của trường trung học liên bang và hậu vệ trong đội bóng rổ liên bang - đã đưa ông ra khỏi vùng hồ Pequot, một thị trấn đánh cá nhỏ ở phía bắc Minnesota và đưa ông vào một con đường đến với thế giới rộng lớn hơn. Ông tham gia khóa học về bóng bầu dục ở đại học Minnesota, có được bằng cấp về giáo dục thể chất trong khi nuôi dưỡng những vết bầm tím do hàng Phòng ngự của đối phương gây ra.

Vợ ông, Jerene, phải lòng ông ngay sau khi gia đình bà từ Iowa chuyển đến Minnesota. Bà cũng thích thể thao và là đội trưởng đội bóng rổ nữ của trường trung học. Họ nhanh chóng kết hôn trong thời gian Dempsey, khi đó đang phục vụ trong quân đội, được nghỉ phép ba ngày, trở về từ Fort Riley, Kansas. Jerene kể lại rằng, “Dempsey mang chiếc túi du lịch. Anh đóng quân ở Nhật Bản và thích quan sát thế giới bên ngoài nhiều hơn là chỉ ở Minnoseta. Một ngày kia anh trở về nhà khi tôi đang mang thai Greg và nói, ‘ỞTanganyika đang cần giáo viên. Chúng mình hãy đi Phi châu.’ Tôi không thể nói không. Khi còn trẻ bạn không biết mình không biết điều gì. Chúng tôi cũng vậy.”

Họ được bổ nhiệm đến một đất nước mà không ai biết gì nhiều hơn là diện tích của nó trên bản đồ Đông Phi giữa Kenya và Rwanda. Sau bốn năm làm việc ở vùng núi Usambara xa xôi, họ chuyển đến Moshi, tiếng Swahili có nghĩa là “khói”, nơi gia đình họ được hội đồng truyền giáo Luther cho trú ngụ trong căn nhà ngổn ngang xây bằng gạch xỉ của một tay buôn súng người Hy Lạp, đã bị chính quyền tịch thu. Và rồi thần may mắn thường ưu đãi kẻ khù khờ, cả gia đình cảm thấy hết sức yêu thương đất nước sẽ được đổi tên thành Tanzania sau ngày độc lập vào năm 1961. “Càng lớn hơn, tôi càng yêu quý tuổi thơ của mình. Tuổi thơ đó là một thiên đường.” Mortenson nói.

Ngoài căn nhà, được bao quanh một cách tiện nghi bởi khoảng sân vườn tươi tốt, Mortenson còn xem cây hồ tiêu khổng lổ như là nhà mình. “Cái cây đó là hình ảnh của sự bền vững.” Mortenson nói. “Vào lúc hoàng hôn, hàng trăm con dơi sống trong cây bay ra từng đàn để đi săn mồi. Và sau lúc mưa, cả khoảnh sân có mùi như mùi hồ tiêu. Cái mùi thật tuyệt vời.”

Vì cả Dempsey và Jerene đều không quá câu nệ về tín ngưỡng nên gia đình Mortenson đã trở thành một trung tâm cộng đồng hơn là trung tâm tôn giáo. Dempsey dạy giáo lí vào chủ nhật. Nhưng ông cũng bố trí một sân bóng softball với gốc cây hồ tiêu làm đường biên cuối sân và đã thành lập đội bóng bầu dục trường trung học đầu tiên của Tanzania. Đó chỉ mới là hai dự án tốn nhiều công sức, chi phối cuộc đời của Dempsey và Jerene.

Dempsey đã dành trọn mọi công sức của mình cho thành tích lớn của đời ông - quyên góp tiền và thành lập bệnh viện đào tạo đầu tiên của Tanzania, Trung tâm Y tế Cơ đốc giáo Kalimanjaro. Jerene làm việc cho một mục tiêu tương tự duy nhất là thành lập Trường Quốc tế Moshi, dạy dỗ những trẻ em xa quê hương thuộc đủ mọi quốc tịch. Greg học ở trường đó, bơi lội một cách hạnh phúc trong đại dương của các nền văn hóa và ngôn ngữ. Sự phân chia giữa các quốc tịch khác nhau mong manh đến mức khiến anh cảm thấy bối rối khi các học sinh đánh nhau. Trong một thời gian, khi đang có xung đột gay gắt giữa Ấn Độ và Pakistan, Greg thấy bối rối bởi cái cách mà những học sinh Ấn Độ và Pakistan chơi trò chiến tranh trong giờ ra chơi, giả vờ như đang bắn súng máy và hành quyết lẫn nhau.

“Ngoài những điều ấy, đó là một ngôi trường tuyệt vời để theo học,” anh nói. “Cứ như là một Liên Hiệp Quốc thu nhỏ. Có hai mươi tám quốc tịch khác nhau và chúng tôi đón mừng tất cả những ngày lễ: Hanukkah, Giáng sinh, Diwali và Lễ Id.”

“Greg ghét đến nhà thờ với chúng tôi,” Jerene nhớ lại. “Vì tất cả quý bà Phi châu luôn muốn chơi đùa với mái tóc vàng của nó.” Ngoài ra, Mortenson lớn lên một cách hạnh phúc mà không biết đến chủng tộc. Anh sớm làm chủ được tiếng Swahili với giọng nói không trọng âm tuyệt hảo khiến mọi người lầm tưởng anh là ngườiTanzania, khi nghe qua điện thoại. Anh hát những bài thánh ca xưa trong đội đồng ca của nhà thờ, và tham gia một nhóm múa toàn là người Phi châu, dự cuộc thi vũ điệu bộ lạc được truyền hình toàn quốc trong ngày Saba Saba - ngày độc lập của Tanzania.

Năm mười một tuổi, Greg Mortenson leo lên ngọn núi đáng gờm đầu tiên “Kể từ năm lên sáu, tôi đã ngắm nhìn lên đỉnh núi và van nài cha đưa tôi lên đó.” Sau cùng khi Dempsey thấy rằng anh đã đủ lớn để leo núi thay vì vui hưởng chuyến đi lên đỉnh châu Phi, Greg nói, “Tôi đã phải bụm miệng và nôn ói trên đường lên Kalimanjaro. Tôi ghét lần leo núi đó. Nhưng việc đứng trên đỉnh vào lúc bình minh, nhìn thấy thảo nguyên Phi châu trải ra bên dưới, đã gắn bó tôi mãi mãi với việc leo núi.”

Jerene sinh được ba người con gái: Kari, Sonja Joy và sau cùng, khi Greg được mười hai tuổi, là Christa. Dempsey thường xa nhà mỗi tháng một lần, tìm kiếm ở châu Âu và châu Mỹ nguồn tiền và nhân viên có chuyên môn cho bệnh viện. Và Greg, lúc đó đã cao trên một mét tám, dễ dàng vào vai người đàn ông trong gia đình khi cha vắng mặt. Sau khi sinh Christa, cha mẹ đưa em đi rửa tội và Greg tình nguyện làm cha đỡ đầu.

Không như ba anh em lớn tuổi hơn trong nhà, Mortenson nhanh chóng cao lớn bằng cỡ cha mẹ mình, Christa cứ mãi nhỏ bé và mảnh dẻ, và khi bắt đầu đến trường, người ta thấy rõ là cô rất khác với những người còn lại trong gia đình. Khi chập chững biết đi, Christa đã bị một phản ứng khủng khiếp với việc tiêm chủng đậu mùa. “Tay con bé trở nên đen hẳn.” Jerene nói. Và bà tin rằng mũi tiêm độc tố đó đã đánh dấu sự bắt đầu của chứng thiểu năng não của Christa. Lúc ba tuổi, cô bị viêm não co giật rất nặng, và trong đôi mắt thất thần của mẹ mình, cô đã không bao giờ hồi phục hoàn toàn sau cơn bệnh. Lúc tám tuổi, cô bắt đầu bị nhiều cơn co giật và được chẩn đoán là động kinh. Giữa những cơn bệnh đó, Christa cũng ốm đau “Nó học đọc được ngay.” Jerene nói. “Nhưng với nó, đó chỉ là những âm thanh. Nó không có ý niệm về ý nghĩa của câu.”

Chàng trai Greg đang lớn trở thành sự hiện diện đáng ngại đối với bất cứ ai có ý định trêu ghẹo em gái út của mình. “Christa là đứa dễ thương nhất trong anh em chúng tôi,” anh nói. “Em đối mặt với những hạn chế của mình một cách dịu dàng. Việc tự thay quần áo vào buổi sáng làm em mất nhiều thời gian, do đó em đã xếp sẵn áo quần của mình từ tối hôm trước, cố không để chúng tôi mất quá nhiều thời gian trước khi đến trường. Em rất nhạy cảm đối với người khác.”

“Xét theo khía cạnh nào đó, em giống cha tôi.” Mortenson nói. “Cả hai đều là những người biết lắng nghe.” Dempsey lắng nghe, đặc biệt là những thanh niên Phi châu nhiều tham vọng ở Moshi. Họ nôn nóng có những cơ hội, nhưng xứ Tanzania hậu thuộc địa - khi đó, và bây giờ là một trong những quốc gia nghèo nhất trên thế giới - không có gì nhiều mời gọi họ ngoài công việc nông nghiệp nặng nhọc. Khi bệnh viện đào tạo hoàn tất và đi vào hoạt động một phần, ông kiên trì ý kiến của mình, trái với nhiều thành viên người nước ngoài khác trong ban giám đốc rằng họ phải tập trung vào việc cấp nhiều học bổng y khoa cho các sinh viên địa phương có triển vọng thay vì chỉ phục vụ con em của người nước ngoài và của thành phần ưu tú giàu có ở Đông Phi.

Ngay sau sinh nhật thứ mười bốn của Greg, bệnh viện 640 giường đã được hoàn thành và Tổng thống Tanzania, Julius Nyerere, đã phát biểu trong buổi lễ cắt băng khánh thành. Cha của Greg mua rất nhiều pombe, một loại bia chuối địa phương, và cắt hết những bụi cây trong sân nhà mình để có đủ chỗ cho hơn năm trăm khách địa phương và nước ngoài đến dự buổi tiệc món nướng ngoài trời chào mừng thành công của bệnh viện. Đứng trên sân khấu dành cho nhạc công được dựng lên dưới cây hồ tiêu, Dempsey trong bộ áo đen truyền thống của Tanzania, đã phát biểu với cộng đồng mà ông hằng yêu thương.

Sau mười bốn năm ở châu Phi, ông đã tăng cân nhưng vẫn đứng thẳng người khi nói và, theo con trai ông, nếu trông không giống như vận động viên trước đây thì vẫn còn rất đáng nể. Ông bắt đầu cảm ơn những cộng sự người Tanzania ở bệnh viện, John Moshi, người mà Dempsey nói rằng cũng đóng góp cho thành công của bệnh viện nhiều như ông. “Tôi có một lời tiên đoán,” ông nói bằng tiếng Swahili. “Trong mười năm nữa, lãnh đạo của mọi bộ phận trong Trung tâm Y tế Cơ đốc giáo Kalimanjaro sẽ là ngườiTanzania. Đây là đất nước của các bạn, đây là bệnh viện của các bạn.”

“Tôi có thể cảm thấy niềm kiêu hãnh dâng đầy từ những người châu Phi.” Mortenson nói. “Những vị khách nước ngoài muốn ông nói, Hãy nhìn điều mà chúng tôi đã làm cho các bạn. Nhưng ông đã nói, Hãy nhìn điều mà các bạn đã làm cho chính mình và các bạn có thể làm nhiều hơn thế nữa.”

“Những vị khách nước ngoài rất giận cha tôi vì chuyện đó.” Mortenson nói. “Nhưng bạn biết gì không? Điều đó đã xảy ra? Bệnh viện mà ông xây dựng ngày nay vẫn còn đó, là bệnh viện đào tạo hàng đầu ở Tanzania, một thập niên sau khi ông hoàn thành, tất cả các trưởng bộ phận đều là người châu Phi. Nhìn lại ông, tôi thấy tự hào rằng người đàn ông to lớn ngực nở đó là cha mình. Ông đã dạy cho tôi, ông đã dạy tất cả chúng ta rằng nếu bạn tin vào chính mình, bạn có thể hoàn thành bất cứ việc gì.”

Với việc cả trường học và bệnh viện đều đã được đưa vào hoạt động ổn định, công việc của nhà Mortenson ở Tanzania đã hoàn tất. Dempsey được chào mời một công việc hấp dẫn - thành lập bệnh viện cho người tị nạn Palestine trên núi Olives ởJerusalem - nhưng gia đình Mortenson đã quyết định đây là lúc để các con của họ trải nghiệm về nước Mỹ.

Greg và các em của anh vừa phấn khởi vừa lo lắng với việc trở về nơi mà họ vẫn xem như quê hương của mình, bất chấp thực tế là chúng chỉ ở đó trong những chuyến viếng thăm ngắn ngủi khoảng năm sáu lần. Greg đã đọc từng đề mục về năm mươi tiểu bang trong bộ tự điển bách khoa của gia đình, cố để hình dung và chuẩn bị cho việc trở về nước Mỹ. Từ mười bốn năm nay, những người thân ở Minnesota đã viết thư kể về hoạt động của gia đình mà nhà Mortenson ở châu Phi không tham dự, và gửi những bài báo về thành phố sinh đôi Minnesota Twins mà Greg cất giữ trong phòng mình và đọc lại vào ban đêm những sản phẩm từ một nền văn hóa xa lạ mà anh hi vọng mình có thể hiểu được.

Nhà Mortenson đóng gói sách vở, những món đồ vải dệt, gỗ chạm khắc và chuyển đến ngôi nhà bốn tầng kiểu xưa của cha mẹ Jerene ở St.Paul, trước khi mua một căn nhà màu xanh nhạt không quá đắt trong khu ngoại ô trung lưu, gọi là Roseville. Trong ngày đầu đến trường trung học ở Mỹ, Greg nhận được sự an ủi khi thấy có rất nhiều học sinh da đen đi lại trong những hành lang của trường St.Paul Central. Anh không cảm thấy cách xa Moshi. Tin đồn nhanh chóng lan khắp trường rằng anh chàng mười lăm tuổi to lớn, ngượng nghịu đó đến từ châu Phi.

Giữa các buổi học, một cầu thủ bóng rổ cao lớn, vạm vỡ đội mũ trùm đầu Cadillac, đeo sợi dây chuyền vàng quanh cổ đã chặn Mortenson lại trước vòi nước uống của học sinh, trong khi các bạn hắn vây quanh với vẻ đe dọa. “Mày không phải là người châu Phi,” hắn gầm lên rồi đám học sinh bắt đầu đấm Mortenson như mưa trong khi anh cố dùng tay che đầu, tự hỏi không biết mình đã làm gì. Sau cùng, khi bọn chúng dừng ại, Mortenson hạ thấp hai cánh tay, đôi môi run rẩy. Thằng cầm đầu nhảy xổ vào và đấm mạnh vào mắt Mortenson.

Một thằng khác chộp lấy thùng rác và chụp lên đầu anh. Mortenson đứng bên vòi nước với cái thùng hôi hám trên đầu nghe tiếng cười xa dần về phía hành lang.

Về hầu hết các mặt, Mortenson tỏ ra thích nghi được với văn hóa Mỹ. Anh học rất giỏi, đặc biệt là toán, âm nhạc và các môn khoa học, và dĩ nhiên là anh có tố chất di truyền để thành công trong các môn thể thao.

Sau khi nhà Mortenson chuyển đến vùng ngoại ô, sự hiện diện hiển nhiên của Greg trong đội bóng bầu dục trường trung học Ramsey với vai trò hậu vệ đã mở ra con đường, nếu không phải của tình bạn thì cũng là của tình đồng đội, với những học sinh khác. Nhưng mặt khác, anh mãi không thuộc về lối sống Mỹ. Mẹ anh nói “Greg không bao giờ ở cùng thời trong cuộc sống của mình. Từ bé Greg đã luôn hành động như lúc còn ở châu Phi.”

Công việc của gia đình ở châu Phi đã được đền đáp về mọi mặt, trừ tiền bạc. Việc trả học phí cho một trường tư tốn kém không được bàn đến, do đó Mortenson hỏi ý kiến cha xem anh nên làm gì. Dempsy nói, “Ta đã theo học đại học bằng hối phiếu cho lính Mỹ. Con có thể làm tốt hơn ta nhiều.” Vào tháng tư trong năm học cuối, Greg đến phòng tuyển quân ở St.Paul và đăng kí thi hành nghĩa vụ quân sự trong hai năm. Grey nói, “Việc gia nhập quân đội ngay sau cuộc chiến tranh Việt Nam là một chuyện rất lạ lùng. Và đám bạn trong trường kinh ngạc vì tôi đã tính đến việc gia nhập quân đội. Nhưng chúng tôi đã khánh kiệt.”