Một cách tự nguyện, tôi đã nêu chút ít tên tuổi, đã không nói đến những trận đánh ở cứ điểm Isabelle vốn liên quan đến Lalande, cũng là chỉ lướt qua trận đánh của tôi, ở cấp độ của tôi và ở những nét chính. Tuy nhiên, tôi những muốn được mở rộng thêm nữa về hành vi ứng xử của các pháo thủ chúng ta bị bắn phá ở trên các trận địa của họ với một vai trò mai danh ẩn tích; nêu lên một vài hành động chiến đấu của anh em trên các chiến xa dưới quyền chỉ huy của đại uý Hervouët đáng ca ngợi, người đã chết trong trại tù binh. Nhấn mạnh đến cái gọi là cuộc chiến này của các sĩ quan cấp dưới, các hạ sĩ quan là những người đã hứng chịu gánh nặng của tất cả những trận đánh này và rồi, bị thương hai hay ba lần vẫn nắm lại quyền chỉ huy của họ, biết rằng trong trận phản kích sắp tới, sẽ đến lượt họ biến mất. Kể lại hành động chiến đấu của những người lính trơn, sẵn sàng đến tận cùng và khi đã bị thọt chân, cụt tay, chột mắt lại muốn tiếp tục chiến đấu để cùng bại trận với chúng tôi.

Tôi đã ba mươi tám tuổi, cái tuổi thành đạt, là trung tá, hai mươi mốt lần được tặng thưởng huân chương chữ thập chiến tranh, có danh hiệu người chỉ huy của đội lê dương danh dự, nổi tiếng ở nước Pháp, thậm chí cả ở trên thế giới, kể từ năm 1939... Thế là đã mười lăm năm! Tôi đã cống hiến phần tốt nhất của bản thân, đã chịu đựng gian khổ, đã sống một cuộc sống của thày tu... A! Nếu như chúng ta là những người chiến thắng!... Nhưng mà chúng ta bị đánh bại, bị tủi nhục, bị suy yếu và tôi là một nhân vật đáng thương giữa biết bao những nhân vật khác.

Đây, tôi đã là tù binh của những người Việt Nam nhỏ nhắn này, những người mà ở trong quân đội Pháp của chúng ta, xưa kia chúng ta cho là chỉ có thể làm tốt công việc của những y tá và lái xe. Trong khi đó, những con người này có tinh thần chiến đấu cực kỳ ngoan cường, bắt đầu từ con số không vào năm 1945 với một lý tưởng, một trang bị vũ khí chắp vá, một mục tiêu: đánh đuổi người Pháp đi. Trong vòng chín năm, tướng Giáp đã đánh bại đạo quân viễn chinh của chúng ta, điều đó không có gì phải bàn cãi.

Liệu có ai có thể tin được rằng những người Bắc Kỳ nhỏ nhắn ấy, những con người của đồng ruộng, thanh đạm, tích cực lao động, được huấn luyện chút ít về chính trị và quân sự lại đã có thể biến thành một phương tiện chiến đấu ghê gớm, linh hoạt, cơ động, bền bỉ, biết cách hành động, có năng lực không chỉ ở cấp độ người chiến binh mà cả ở cấp độ bộ chỉ huy. Những đại tá, những trung đoàn trưởng tuổi cũng trẻ trung như các chiến sĩ của họ, đánh giá một cách nhanh chóng và chắc chắn một tình thế, những sư đoàn trưởng có mặt ở những tuyến chiến đấu mũi nhọn nhất... Trong lúc chúng ta thì đã không làm sao có thể chỉ định được một hoặc hai, thậm chí ba viên tướng để chỉ huy chung các đơn vị của chúng ta ở Điện Biên Phủ.

Có biết bao bài học được rút ra từ tất cả những điều đó... Tôi cần phải sống. Gặp lại nước Pháp, đấu tranh, làm cho người ta hiểu ra rằng đã đến lúc phải phản ứng, rằng tất cả những hy sinh đó sẽ không phải là vô ích... Phải, tôi sẽ hét to, gào lên, thổ lộ tất cả nỗi lòng của mình. Đầu óc tôi sôi lên giữa lúc tôi bước đi trên con đường mòn này, ở bên cạnh Langlais, hòa nhập vào hàng ngũ các chiến binh của chúng ta. Chúng tôi đã không mang theo bất cứ một thứ gì. Một số người, ngược lại, đã chuẩn bị cho việc bị bắt và mang theo những chiếc túi chứa đầy thức ăn, thuốc lá.

Langlais không nói gì. Anh ấy đột nhiên già đi. Căng thẳng từ nhiều tháng trời nay, một chiếc lò so đã đứt tung. Tôi nghĩ tới những người thân, tới Gaby. Thật là tệ hại. Cái kết thúc sao mà buồn thảm! Và rồi, tiểu đoàn tốt đẹp của tôi, sức mạnh của tôi, lẽ sống của tôi. Thật là đơn độc với những ý nghĩ của mình. Mọi chuyện đổ sụp một cái... Nào, Bruno, hãy phản ứng, anh đã từng trải qua nhiều hoàn cảnh, anh sẽ thoát ra được... đầu óc tôi muốn nổ tung. Cần phải lấy lại thăng bằng, một tinh thần vững, chịu đựng được mọi thử thách và một đôi chân biết nghe lời, bởi lẽ tạm thời lúc này, chúng tôi mệt mỏi, rất mệt, bụng rỗng, tinh thần suy sụp.

Sao mà yên tĩnh trên con đường mòn này, tắm mình giữa không gian tự do, thoát khỏi những loạt đạn súng tự động, những quả đạn pháo nổ tung tình cờ làm bị thương hay giết chết những người mà số phận chỉ định. Tuy nhiên, một cái chết chậm rãi hơn, tệ hại hơn vẫn còn chờ đợi nhiều nghìn người trong số chúng tôi, họ không hề biết đến điều đó, họ sẽ biến mất vĩnh viễn, bị bỏ mặc, bị kiệt sức vì sốt rét và kiết lị, trên cái con đường mòn vô tận này mang theo những ý nghĩ cuối cùng mà chỉ riêng họ biết được. Đêm xuống. Dừng chân. Những người lính gác ra lệnh cho chúng tôi thu xếp chỗ để ngủ. Cậu liên lạc người Việt Nam nhỏ nhắn tìm đến gặp tôi mang theo chiếc túi để nằm mà tôi cho Langlais mượn vì nó có vẻ đã hỏng... Đêm dài, bụng rỗng, người run lên.

Sau tất cả những gì mà chúng tôi đã sống, sẽ là tốt nếu được cưng chiều một chút, một chiếc giường bệnh viện, một cô y tá dịu hiền. Nhưng đây là chuyện bước đi hay là ngã gục. Và ngày hôm sau, ngày hôm sau nữa, chúng tôi tiếp tục bước đi, vẫn còn bước đi như những người máy.

Cuối cùng, bị quây giữ ở một nơi nào đó trong rừng sâu, chúng tôi vui mừng gặp lại Botella, Bréchignac, Tourret, Chenel, Guiraud, Lalande, De Pazzis và những người khác... Tất cả những người chỉ huy ở Điện Biên Phủ có mặt ở đây. Một chung cục buồn thảm! Đội quân bại trận đáng thương! Không thể nào như thế được, tất cả những tiểu đoàn trưởng tuyệt vời, bộ phận ưu tú của quân đội ta, bị giam giữ ở cái xó rừng này... Nhưng mà rất cần phải sống, phải trụ vững, chịu đựng, hy vọng, nhưng mà cái gì nhỉ? Trốn trại ư? Bréchignac, giống như tôi, chỉ có một mong muốn: thử xem sao.

Các chính trị viên của quân Việt có vẻ thích thú. Họ giam giữ chúng tôi và hình như là sẽ chăm lo đến việc đào luyện chúng tôi... Chúng tôi bị coi là những sĩ quan tư sản, những người ích kỷ, không chia sẻ nỗi vất vả, cuộc sống của anh em binh sĩ. Từ nay, chúng tôi phải tự phục vụ cho mình, tiến hành tự phê bình, thú nhận các tội ác của bản thân! Tất cả những trò này thật là trẻ con. Những ý định thuyết giảng giáo lý đầu tiên vụng về, tiếp sau là những ý đồ khác cũng không có hiệu quả... Cần phải có thời gian mới nhào nặn được một tâm hồn đã được tôi luyện kỹ.

Tất cả các sĩ quan cao cấp được tập trung lại, kể cả tướng Castries mà người ta dẫn đến chỗ chúng tôi. Sung sướng được gặp lại thiếu tướng... Quân Việt cho chúng tôi biết họ có ý định diễn lại cảnh đánh chiếm các sở chỉ huy. Như vậy là chúng tôi phải quay lại Điện Biên Phủ, đi qua trước các ống kính quay phim của họ... Tôi trả lời họ: “Không có chuyện đó, chẳng thà chết còn hơn”... Họ không nài ép.

Martial Chevalier vẫn luôn luôn ở bên tôi. Trước khi rời khỏi khu Thành Cổ, cậu ta đã thủ túi cho tôi một tút thuốc lá trong sở chỉ huy của thiếu tướng. Lúc nào cũng tận tụy, cậu ta không biết làm gì để cho tôi thấy dễ chịu... Cậu ta muốn bỏ trốn cùng với tôi. Chúng tôi không ngừng nhắc đến chuyện ấy, nhưng trước tiên cần phải tìm cách thu thập những thứ cần thiết.

Thu thập, thật là chuyện khó khăn với tám lạng gạo mỗi ngày của chúng tôi, chúng tôi phải dùng lượng gạo đó để nấu cơm trong những chiếc thùng nhỏ đầy mùi dầu mỡ. Chúng tôi đói, quân Việt biết rất rõ trạng thái suy nhược của chúng tôi và tặng cho chúng tôi một con trâu già cải thiện bữa ăn hàng ngày được bốn mươi tám tiếng đồng hồ... Phải, cần phải ăn, bất kể là chất lượng ra sao. Tôi đã sống dè sẻn trong thời gian dài đến như thế cho nên tôi không hề thấy khó chịu.

Chúng tôi tắm rửa ở một con suối nhỏ nhưng tôi đã không mang theo được một thứ gì: Không có dao cạo, không có xà phòng. Langlais cũng ở trong tình thế như vậy. May thay, một vài đồng ngũ còn giữ được và cho chúng tôi mượn số đồ ít ỏi mà họ có... Chúng tôi thực sự như những con vật. Bộ quân phục lính dù đeo trên lưng và không có gì khác ngoài một chiếc áo may-ô ba lỗ mà tôi mặc được lúc bị bắt và cho phép tôi suốt ngày cởi trần, thân hình tiếp xúc thường xuyên với không khí.

Một tuần lễ ở trong khu trại này. Những ngày thật là dài. Tôi có cảm tưởng mình bị bắt có dễ đã nhiều tháng trời. Quân Việt cho chúng tôi biết là chúng tôi sắp chuyển về khu trại cố định, nhưng mà ở đâu nhỉ? Các hạ sĩ quan, sĩ quan cấp dưới đi bộ, các sĩ quan cao cấp, do tuổi tác, sẽ di chuyển bằng xe tải. Tôi đề nghị với quân Việt cho tôi đi với khối thứ nhất hy vọng như vậy sẽ có nhiều cơ may để trốn thoát... Không được, họ từ chối.