Các sĩ quan, các hạ sĩ quan chia tay với chúng tôi, Martial khóc. Cậu ta để lại cho tôi mấy bao thuốc lá mà cậu ta còn giữ được. Tôi ôm hôn cậu ấy: “Tạm biệt, Martial, bám trụ cho chắc. Chúng ta sẽ gặp lại nhau”. Họ đi rồi và thế là chúng tôi bị buộc phải sống giữa đám sĩ quan cao cấp với nhau. Tôi phải xác định với các bạn những ông đại tá này mà tôi sắp cùng chia sẻ cuộc sống trong bốn tháng trời. Langlais, Lalande, De Pazzis, các bạn đã biết rồi. Họ được nhắc đến trong tất cả những cuốn sách viết về trận đánh này.

Đại tá Vaillant, chỉ huy trưởng pháo binh đã thay thế Piroth sau khi ông này tự sát. Vóc người nhỏ nhắn, nước da ngăm ngăm, ông bố của một gia đình đông người, đó là một con người của nghĩa vụ, một lương tâm. Chúng tôi đánh giá cao ông ấy.

Trung tá Voineau, đã phục vụ trong các đơn vị người Marốc, hỏng một mắt trong trận đánh ở Vĩnh Yên dưới thời De Lattre. Thân hình cao to, khỏe mạnh, râu rậm, chân tay lông lá, một sức mạnh của tự nhiên, đến Điện Biên Phủ lúc mở đầu trận đánh, không có chức trách thật rõ ràng nếu không phải là công việc thu gom các chuyến nhẩy dù. Anh ấy đã có cuộc cãi lộn với Langlais, ông này đã quẳng cốc rượu úytski vào mặt anh ấy.

Trung tá Ducruix, một kỵ binh, người mảnh khảnh, hay cãi cọ lẽ ra phải là tham mưu trưởng của De Castries, thay thế cho Keller bị trả về Hà Nội nhưng thiếu tướng thích Pazzis hơn... Như vậy là Ducruix đã theo dõi trận đánh mà không tham dự hoặc là tham dự rất ít.

Trung tá Trancart, vốn là người chăn lạc đà, rắn rỏi, cân bằng đã không làm cho mình nổi bật lên được trong quá trình chiến đấu. Chịu trách nhiệm về cứ điểm Gabrielle và cứ điểm Anne Marie, ngôi sao của anh ấy tắt ngấm ngay sau khi hai vị trí này thất thủ.

Trung tá Lemeunier, sĩ quan lê dương có truyền thống. Cao to, nặng nề, ít hoạt động nhưng là một con người tốt. Tình nguyện thay thế Gaucher, chỉ huy đội lê dương, bị giết chết lúc khởi đầu trận đánh. Và một vài người khác mà tôi quên mất tên.

Tất cả số sĩ quan này là những người anh thâm niên hơn tôi về tuổi tác và cấp hàm. Thông thường, lẽ ra họ phải chỉ huy, đề xuất ý kiến, lên kế hoạch các trận đánh. Việc sử dụng họ nhiều hơn nữa là công việc của thiếu tướng De Castries. Tôi nghĩ là sở dĩ thiếu tướng lựa chọn tôi vì ông nắm được là tôi có kinh nghiệm, khối kinh nghiệm có được qua mồ hôi đổ và máu chảy, sau ba nhiệm kỳ dài ngày. Mặt khác, trong tay tôi có một công cụ đặc biệt1 và Guiraud, Botella, Tourret, Bréchignac có thói quen làm việc với tôi.

Tôi hoàn toàn ý thức được, vào thời kỳ đó, về những gì tôi đã làm, về những gì tôi có thể làm. Tôi tự cảm thấy khỏe mạnh bất chấp thử thách mà chúng tôi phải chịu đựng. Ít hơn các đồng ngũ của tôi mấy tuổi, cuộc sống trong trại giam đối với tôi dễ dàng hơn.

Chúng tôi thực hiện chuyến đi dài, chen chúc nhau trên chiếc xe tải Molotova của Nga duy nhất, chiếc xe lăn bánh nhiều đêm trên cái con đường thuộc địa số 41 mà tôi đã biết bao lần đi bộ. Ban ngày, chúng tôi bị quây giữ trong một xó rừng, ở đó chúng tôi phải đi kiếm củi, nấu cơm, tìm cách tắm rửa đôi chút, lúc nào cũng bị canh gác cẩn mật bốn xung quanh bởi những người lính sẵn sàng nổ súng nếu có trường hợp định trốn chạy.

Thật là một cảnh khổ dai dẳng! Những đêm dài vô tận ngồi trong chiếc xe chật hẹp này, chen vai thích cánh, không biết duỗi cánh tay duỗi cẳng chân vào đâu. Thân hình bị lắc lư, xô đẩy, bụng rỗng không hoặc chỉ có chút ít thức ăn, với ba người lính canh, tiểu liên sẵn sàng khạc đạn. Một số bị kiết lị, một số khác lên cơn sốt rét... Lalande có một giọng tốt và cất tiếng hát mấy bài hát, “Trên những ngọn núi”, và những bài khác... Chúng tôi đồng thanh hát theo... những ai có đủ sức để hát.

Đôi khi, trong đêm mỗi người chúng tôi được phân phát một quả chuối mà chúng tôi nhâm nhi từ từ... thật chậm để kéo dài cảm giác thích thú... Thơm quá! Một bữa tiệc thực sự… Sẵn sàng đổi mọi thứ để nhận được quả chuối thứ hai... Chúng tôi quả thật là những kẻ đáng thương, thật đáng thương!

Tuần Giáo rồi Thuận Châu. Sắp tới Sơn La, trời sáng, chúng tôi bị oanh tạc bởi một máy bay B.26 của chúng ta. May thay, loạt đạn đi qua bên cạnh... bị những người Pháp hạ gục... dứt khoát chúng tôi đang nằm ở vực sâu của con sóng.

Sơn La. Tôi muốn khóc. Cái nơi khỉ ho cò gáy mà tôi đã đánh chiếm, tái chiếm. Ở đó tôi đã sống biết bao tháng ngày hạnh phúc cùng với Gaby, cái xứ Thái này ở đó tôi đã từng là quốc vương. Quân Việt biết chuyện đó và cả ngày, giam riêng một mình tôi trong ngôi biệt thự cũ của tôi lúc này đã tốc hết mái. Đây là căn buồng của chúng tôi, Gaby tiếp khách trong phòng khách nhỏ này, tướng Alessandri đã ngủ trong căn buồng kia... Cái kết cục dành cho cuộc chiến tranh dài ngày ở Đông Dương của tôi sao mà buồn thảm! Cần phải thoát ra khỏi đây, cuốn xéo đi, nhưng mà tôi bị canh chừng một cách ghê gớm. Quân Việt đọc được ý nghĩ của tôi... Ở đây tôi có thể chuồn, tôi biết quá rõ khu vực này.

Tôi đã quyết định, nếu cơ hội xuất hiện, nếu việc canh gác nơi lỏng một chút, sẽ nhảy từ xe tải xuống ở quãng Tạ Khoa và trượt xuống dòng nước sông Đà... Thiếu may mắn, Schoenderffer và Perraud, trên một chiếc xe tải khác, cũng có cùng một ý nghĩ… Những loạt đạn ngắn trong đêm. Schoenderffer nhanh chóng bị tóm lại. Perraud, không một ai biết được anh ta ra sao? Mặc kệ, sau này chúng ta sẽ rõ.

Chiếc xe tải Molotova này, với khối hàng toàn những vị anh hùng thất trận, vẫn chưa chịu tới nơi dừng lại. Chân tay rã rời, thân hình gầy giơ xương, chúng tôi mơ tới một bữa ăn ngon, một hộp dao cạo râu, một lần tắm rửa đàng hoàng... một người đàn bà xinh đẹp... Tất cả chỉ là ảo ảnh! Nỗi khổ cực dai dẳng, chặng đường vác thánh giá chịu tội của chúng tôi, bao giờ và sẽ kết thúc ở đâu đây?

Yên Bái, con sông Hồng. Tiếp tục đi về hướng bắc. Tuyên Quang. Có một lúc chúng tôi bỏ xe tải để đi bộ tiếp. Càng hay, chúng tôi có thể đứng thẳng dậy, hít thở, đi bộ và ban đêm nằm dài ra ngủ. Trancart đã rời bỏ chúng tôi. Đã từng chỉ huy đội dân binh người Thái ở Lai Châu, anh ấy bị coi là tội phạm chiến tranh? Vaillant, đã suy nhược, anh ấy bước đi rất khó khăn. Anh ấy ngã gục xuống đường. Một người bộ đội xốc anh ấy lên, tát anh ấy một cái. Tôi nắm lấy cổ áo tay bộ đội nhỏ bé. Anh ta sợ, anh ta bình tĩnh lại. Chúng tôi giúp Vaillant đi tiếp.