Đúng như ông Văn Hiến nói: Thường vụ Tỉnh ủy gồm năm thì bốn đã có mặt ở Hội nghị Mường Thông. Tổng kết mười năm nông nghiệp ở một tỉnh miền núi với hơn trăm đại biểu các hợp tác xã, các xã tiêu biểu! Tầm quan trọng của vấn đề đòi hỏi có sự chỉ đạo trực tiếp! Hay là những người lãnh đạo cao nhất của tỉnh đã dự đoán được hội nghị này sẽ diễn ra với nhiều sự cố căng thẳng bất thường, chứ không xuôi chèo mát mái như mọi khi! Tất nhiên cuộc họp sẽ diễn ra đúng như dự định là ba ngày. Tất nhiên mở đầu hội nghị sẽ là diễn văn khai mạc của ông Ké Lanh, ủy viên thường vụ, trưởng ban Tuyên giáo, trong đó tất nhiên là phải nêu rõ yêu cầu mục đích hội nghị và tất nhiên là thế nào cũng lại điểm xuyết mấy câu thơ nôm na, đại loại: Miền Nam đang thắng rất to. Tỉnh ta ta quyết phất cờ tiến lên; hoặc: Khắp nơi bát ngát rừng xanh. Sắn lên tươi tốt

rừng gianh thua rồi; hoặc: Su hào cải bắp xúp lơ. Trong ba cây ấy anh ưa cây nào... Rồi tiếp đó là các báo cáo điển hình của các hợp tác xã mang tên các địa danh, các chiến công của miền Nam đang đánh Mỹ như Thủ Dầu Một, Ấp Bắc, Đồng Xoài... Những báo cáo lê thê, lủng củng số liệu, giống như cùng một khuôn đúc. Giống nhau đến mức, trên diễn đài ông nói thì ông nghe, còn ở dưới cử tọa cứ việc chuyền tay nhau cái ống điếu thuốc lào và chuyện vặt thì được dịp tha hồ nở rộ, chuyện vặt nở rộ ồn ào đến mức chẳng còn ai nghe được các báo cáo qua chiếc loa truyền thanh 100 oát nói cái gì. Mà thật ra thì cũng chẳng có ai cần nghe cả. Chả cần nghe vì biết tỏng là nó viết theo mẫu có sẵn, nó toàn nói dối cho vừa lòng cấp trên thôi. Ấy thế, thành ra chắc chắn là ông Đoàn Văn Gia, ủy viên thường vụ, trưởng ban Công nghiệp và Quân sự của tỉnh, con người được tiếng là thẳng tính, ngồi trên ghế đoàn chủ tịch, sẽ không nhịn được, mặt đỏ tía tai, thỉnh thoảng lại như lên cơn động kinh đùng đùng chạy lên diễn đài, giật micrô, chõ xuống cử tọa sừng

sừng sộ sộ như cãi nhau: “Thế pa lèn thủng trứ các đồng chí, có muốn nghe nữa không? Hay là giải tán để về nhà đi lấy chuối rừng về nuôi con tu mu, con lợn cho vợ nào!”. Và như chỉ chờ có thế là pa lèn thủng trứ, tức hơn một trăm đồng chí đại biểu các xã, các hợp tác xã, được dịp vỗ đùi đánh đét và cười rốc lên một chập, như để giải tỏa khỏi cơn tù hãm chán chường. Những cảnh huống như vậy sẽ lặp đi lặp lại như những điệp khúc của một bài ca dài vô tận. Nhưng, còn lần hội nghị này? Chẳng lẽ là lần hội nghị này sẽ không diễn ra một cách thông lệ như thế, sẽ ra khỏi cái quỹ đạo vừa buồn tẻ vừa khôi hài và vô bổ như thường khi? Chẳng lẽ ở hội nghị này, rốt cuộc thì sẽ xảy ra chuyện rắc rối, không dự đoán được, chứ không đơn giản như mọi lần?

Ô tô khách chết máy ở cây số 32. Toàn đeo ba lô túi công tác đi bộ năm cây số đến Mường Thông. Thị trấn Mường Thông ở trên độ cao 1000 mét, không ngờ đẹp thế! Mùa thu già nhuộm da trời xanh biếc. Không khí mát rượi và thơm sực mùi nhựa thông. Thông hợp thành từng vùng rừng đặc chủng xanh rì, reo vi vu trong gió thu tươi rờn. Có cảm giác con người bỗng như mất trọng lượng trong không gian trong suốt nhẹ bỗng, không cần hít thở, cứ đứng lặng, để mặc làn không khí vô cùng thuần khiết tan thấmda thịt, cơ thể mình.

Ngỡ ngàng trước cảnh sắc Mường Thông, Toàn một lần nữa hiểu rằng cuộc sống của anh giờ đã tới một bước ngoặt hệ trọng. Bỏ lại tất cả những gì là quen thuộc ở phía sau, giờ đây, anh đã bắt đầu sống ở môi trường mới, tiếp cận với một hiện thực khác, với những con người ở một lĩnh vực khác. Giờ đây, anh không còn là một anh giáo dạy văn. Giờ đây anh phải đóng vai một cán bộ chính trị, hoặc ít nhất là trong vai một kẻ tập sự làm công tác chính trị. Việc gì cũng có nghiệp vụ riêng của nó. Và tất cả còn đang ở phía trước, đang mời gọi anh, đòi hỏi anh phải hòa nhập, phải thích nghi. Cái mới luôn là một thách thức. Huống hồ, Toàn là một kẻ tự trọng. Hăm hở cất bước, đầu cuộc họp buổi chiều, Toàn đã có mặt ở hội nghị. “Toàn đấy à! Mình đang bận quá! Ta gặp nhau sau vậy. Còn bây giờ, cậu cứ vào họp, theo dõi diễn biến của hội nghị đã nhé!”. Gặp Toàn ở cửa hội trường, ông Quyết Định vội vã bắt tay Toàn, rồi mỗi người một ngả, chưa kịp nhìn rõ được mặt nhau. Có vẻ như người đứng đầu tỉnh đảng bộ dự tính được một sự cố bất thường ngầm đang chuyển động tới từ phương trời xa, ngay trong lòng hội nghị.

Sự cố đến không hẹn trước. Và bất ngờ luôn là đặc tính của nó. Điều đó nếu không đúng với tất cả thì ít ra là chính xác với Toàn và đặc biệt với đoàn chủ tịch của hội nghị.

Đoàn chủ tịch hội nghị có bốn người. Đó là ông Quyết Định, bí thư tỉnh ủy, ông Bế Văn Lanh thường được gọi là Ké Lanh; ông Đoàn Văn Gia, trưởng ban Công nghiệp, quân sự và ông Vi Văn Đình, ụ trách chính quyền. Thiếu ông Văn Hiến, trưởng ban Nông nghiệp nữa là trọn vẹn năm vị, tức toàn ban Thường vụ.

Lúc này, thay mặt đoàn chủ tịch điều hành chương trình là ông Ké Lanh. Dong dỏng cao, mặt dài, mày rậm, ông Ké Lanh luôn giữ vẻ vô tư, hớn hở của con người làm công tác tuyên giáo. Điều đó, khác hẳn với thái độ trầm tĩnh thận trọng của ông Quyết Định. Càng khác ông Gia lúc nào cũng chau mày nghĩ ngợi, có thể đổi mặt giận dỗi ngay tức khắc. Cũng vậy, ông Ké Lanh vui vẻ và hoạt bát chứ không như ông Đình ngồi ở ngoài rìa dãy bàn đoàn chủ tịch, trắng như cục bột, lành hiền, thật thà và có phần chậm chạp.

Giới thiệu một đại biểu là ông Sùng A Mang người Mông, chủ nhiệm hợp tác xã Thào Chư Phìn ở Khu vực Pha Linh, lên phát biểu xong, ông Ké Lanh ngồi xuống, xoa xoa tay, vẻ vô cùng thoải mái. Làm sao mà ông không thoải mái, vì tính ra tới ông đại biểu này là người thứ mười ba phát biểu đúng như dự kiến, nghĩa là nhất trí với nhận định của Trung ương, Tỉnh ủy thì hội nghị đã chắc chắn là thắng lợi rồi còn gì! Nghĩ vậy nên khi thấy ông Mang đi tay không lên diễn đài, ông Ké Lanh liền nhổm lên, hỏi: “Bản báo cáo đâu?”. rồi tiếp đó được ông này trả lời rằng, nói mồm thôi, chứ có biết chữ đâu, thì ông gật gật đầu thản nhiên ngồi xuống, giữa tiếng cười rộ lên của cả hội trường.

- Yêu cầu pa lèn cố tỉ, tất cả anh em trật tự! - Gõ cọc cọc vào micrô, ông Ké Lanh nói, giọng nức nở, hào hứng. - Xin nói thêm mấy câu trước khi đồng chí Sùng A Mang báo cáo thành tích, là: Đồng chí Mang đã mười năm là chiến sĩ thi đua. Còn Thào Chư Phìn thì bảy năm là lá cờ đầu nông nghiệp của khu vực vùng cao Pha Linh và toàn tỉnh ta. Đe nghị pa lèn cố tỉ hoan hô!

- Hoan hô!

Lót đót một hai tiế tay lẻ loi lạc lõng giữa hội trường. Và hình như điều đó khiến ông Sùng A Mang bỗng dưng thấy rụt rè. Đứng cách trước cái micrô đến một cánh tay, khuôn mặt hóp hép, xàm xạm vì nắng gió tối sầm dưới cái vành của chiếc mũ lười trai sùm sụp, hai con mắt đỏ đọc, đuôi nứt kẽ, ông Mang chúm môi thở thào thào.

- Nói đi, đồng chí Mang!

Nhổm lên, ông Ké Lanh đưa tay che một bên miệng, ghé về phía ông Mang, khe khẽ nhắc.

- Nói đi chứ, đồng chí chủ nhiệm!

- Nói...

- Ừ nói đi!

Ông Mang quay mặt xuống phía hội trường. Trước mắt ông là hơn một trăm đại biểu. Đủ cả các dân tộc vùng cao. Đông nhất là dân Mông của ông, sau là Dao, rồi tiếp đó là Tày, Pa Dí, Tu Dí, Phù Lá, U Ní, Giáy, Sán Chỉ... Xanh đặc một sắc chàm. Nhưng sao tất cả đều như nín hơi, phăng phắc như chờ đón cái gì hệ trọng thế!

- Nói đi chứ! Nói đi, đồng chí chủ nhiệm hợp tác xã lá cờ đầu vùng cao!

Chần chừ một lát nữa, phải đến lần thứ hai nghe ông Ké Lanh giục, ông Mang mới tiến gần đến chiếc micrô. Tim đập thùm thụp, ông đưa tay lên trật cái mũ lười trai xanh bợt ra khỏi đầu. Đầu ông lông lốc như quả bí đỏ. Tóc ông xơ rơ đỏ quạch như râu ngô. Hai mắt ông sâu hoắm. Cằm ông vêu vao, lấm chấm những sợi râu bạc phếch.

- Nói đi chứ, đồng chí Mang!

Một lần nữa ông Ké Lanh lại nhổm lên. Thấy ông Mang gật gật đầu, ông liền ngồi xuống. Nhưng, một lần nữa ông Mang lại khiến ông Ké Lanh nhíu mày khó chịu. Có trời mới hiểu ông chủ nhiệm hợp tác xã lá cờ đầu này định làm gì! Vừa rồi, ông trật mũ phô ra trước mọi người cái đầu, khuôn mặt khổ ải. Giờ ông bỗng bước ra giữa diễn đài. Ông phô lộ toàn thân trước thiên hạ. Ông có ý đồ gì vậy! Kìa! Ông đưa tay lên lần sờ hàng khuy vải của tấm áo lanh chàm bạc phếch. Chiếc khuy vải trên cùng buột mở. Tiếp đó chiếc khuy thứ hai. Rồi chiếc khuy thứ ba.

- Sùng A Mang nó làm cái gì thế?

- Kìa xem, nó còn đang cởi áo.

Người trong hội trường ngổn nghển nhìn lên. Chủ nhiệm Mang đang cởi nốt chiếc khuy áo còn lại. Điều dự đoán của mọi người đã là sự thật. Cuối cùng thì tấm áo đã lột khỏi khuôn mình, nửa tấm thân trên của ông chủ nhiệm đã lồ lộ trước mắt mọi người. Ông Mang định làm gì thế! Ông Mang mất trí rồi hay sao! Vì cứ cái đà này thì không chừng, chỉ chút xíu nữa thôi là ông trụt phăng cái quần chàm vặn thừng ở bụng xuống đất, phô lộ trước hơn trăm đại biểu toàn bộ cái thân xác gầy còm, đen đúa, xương xẩu thảm hại của ông! Xương sườn nổi từng vệt. Khuỷu tay, bả vai, đầu gối gồ ghề u cục. Ông, cái thân xác của một kẻ bị dồn đẩy vào cuộc sống lam lũ, cơ cầu đói khổ. Ông, với bộ cốt bọc da, là biểu tượng của kiếp người lầm than, cực nhọc.

- Cái lão già này định dở trò gì vậy?

Trên ghế đoàn chủ tịch, ông Gia đứng phắt dậy, miệng kêu khan khan. Đã dự đoán được phần nào chủ định của chủ nhiệm ang, ông Ké Lanh vội vã và run rẩy bước ra khỏi dãy bàn chủ tịch đoàn, tay vẫy vẫy, miệng lắp bắp: “Anh Mang! Anh Mang! Dừng lại đã!”. Không kịp nữa rồi, chủ nhiệm hợp tác xã Thào Chư Phìn đã hướng xuống cử tọa, mếu xệch miệng, rên một hồi dài:

- Sùng A Mang mười năm liền là chiến sĩ thi đua đây! Thào Chư Phìn bảy năm là hợp tác xã lá cờ đầu của khu vực Pha Linh đây! Hãy nhìn đây. Có thành người nữa không? Có giống con ma đói ma khát không? Ma đói ma khát là dân Mông xã chúng tôi đây! Hừ, mỗi ngày phải đi bộ năm cây số mới có được ống bương nước ăn. Đi mười cây số mới lấy được chũa củi đun. Cây ngô cao hơn hai gang tay. Con chó ăn vụng cám lợn, đói vẫn hoàn đói. Con ngựa chỉ thấy cái bụng ỏng to như cái trống. Con lợn chỉ thấy cái đầu! Hợp tác xã biến người thành ma đói quỷ khát rồi!

Dừng lại, giữa lúc cử tọa đã đứng hết cả dậy nhôn nhao vì bất ngờ và có tiếng người gào thống thiết: Chủ nhiệm Thào Chư Phìn nó nói đúng đấy, ông Mang nấc

nghẹn, rồi ôm mặt, ngửa lên trời, bật khóc tu tu. Khóc như đứa trẻ bị đòn oan. Như tủi hờn, cay đắng. Như bấy lâu bị lừa dỗi vì quá ngây dại, ngu đần.

Ông Mang đã rời khỏi diễn đài. Nhưng từ đây không khí hội nghị đã trở nên khác lạ hẳn rồi! Khác lạ hẳn. Thì vẫn là hội trường ấy, cuộc họp ấy, người dự họp ấy, mà giờ đây tất thảy đã biến thành người xa lạ, xa lạ với chính mình, nên mặt ai cũng nhuốm vẻ ngơ ngác.

Hóa ra tiếng nói của ông chiệm Sùng chỉ là khai đề. Nó mở màn cho một trạng thái tinh thần bùng nổ. Thay thế cho sự thờ ơ hay lạc quan giả tạo, tràn ngập hội trường là xúc cảm bi thương và thái độ phẫn nộ bừng bừng. Lắng nghe tiếng nói cả ở thể vô ngôn, Toàn có cảm giác mình đang rơi vào tình thế lưỡng phân. Con người đang vật lộn với chính mình, để rũ bỏ ảo ảnh, hào quang hão huyền, để thức tỉnh; con người đang rèn tập để có năng lực chống lại những tín điều sách vở đã được thể chế hóa, để bóc ra khỏi mắt bức màn che bưng bít, để trở thành con người có khả năng nhận biết và phản ánh trung thực sự thật; để gọi sự vật đúng với tên của nó; để miêu tả chính xác bức tranh đời sống hiện thực; để vẽ đúng chân dung diện mạo mình? Hay là con người đang bị một nhân tố ngoại lai kích động, đang bối rối, đang ở trong cơn bần loạn tâm thần, đang từ cực đoan này nhảy sang cực đoan khác?

Thực tình là Toàn càng hoang mang hơn khi thấy cả hội trường liên tục tranh nhau bước lên diễn đài. Thào Chư Phìn của chủ nhiệm Sùng A Mang đâu có là một hiện tượng cá biệt, Thào Chư Phìn cũng chính là một phần tử của bức toàn cảnh các xã vùng cao hôm nay. Đời sống mười năm qua chẳng nhúc nhích được bao lăm, nếu không nói là thụt lui. Miếng ăn cái mặc vẫn là nỗi lo toan thường nhật. Nương ruộng vẫn chỉ một vụ. Phá cây thuốc phiện thì được, nhưng lấy cây gì để thay thế thì chưa có! So với thời Pháp thuộc, dưới ách thổ ty, chắc gì đã hơn? Xưa, có thuốc phiện là có dầu thắp, muối ăn, vải mặc. Dắt một cục thuốc phiện ở cạp quần ra chợ là đủ tiền mua sắm. Đêm tiễn đưa người chết có cây khèn, có điếu thuốc phiện, không buồn, không dài. Đừng chê ngày xưa. Thời ông Chầy bà Chầy, tức tổ tiên làm ra đất ruộng thênh thang, nhái bén không đo được phải nhờ diều hâu đo, đời sống không đến nỗi như thế này. Nên má con gái mới như quả đào hồng. Nên mới có tiếng khèn ve ve, tiếng sáo pừ lê lê... Xưa, thuế nương Tây tính bằng tiền. Một đồng rưỡi nương bé, hai đồng nương to. Giờ, thóc gánh oẻ vai đến huyện mà còn bhê ỏng chê eo. Xưa, con lợn nuôi được một tạ là của mình một tạ. Hay là bây giờ Trời nổi sấm sét, con ong cái kiến biết tìm đâu chỗ ở. Đặt ra hợp tác xã làm gì? Nó là cái áo mặc không vừa. Nếu chỉ là tiện đóng thuế, tiện thu mua thì hãy cởi cái áo chật ra, cho mọi người tự làm tự ăn như từ thời xưa đi!

Người này tiếp người kia. Cơn phẫn khích đã lan truyền và dâng tới đỉnh điểm, bột phát, có lúc, vừa nói vừa nhìn mặt người nghe rồi tự nhìn lại mình, người đang nói bỗng khóc oà. Và cả trăm người cùng lúc nức nở khóc theo. Xấu hổ quá! Ai oán quá! Như bây giờ mới nhận ra cuộc sồng của mình nó thảm thê, khốn khó đến mức nào.

Toàn ngồi nghe, từ hoang mang rơi vào lo âu bồn ngộn. Toàn cảnh sao mà đen tối. Và, dẫu chỉ mới nhập vai một kẻ giúp việc, anh cũng thấy cần phải chia sẻ lo toan với những người gánh vác trọng trách ở tỉnh này. Vì rõ ràng là tình hình chất chứa những bất ngờ không thể lường và lúng túng đã hiện lên ở từng cử chỉ, nét mặt của mỗi ông thường vụ. Cuối buổi, trên đoàn chủ tịch, một ghế ngồi đã bỏ trống. Đó là ghế ông Đoàn Văn Gia. Ông Gia, thường vụ phụ trách công nghiệp, quân sự đã nhảy lên chiếc môtô Jawa, nói là phải về gấp tỉnh để làm việc với thiếu tướng tư lệnh Quân khu Hai. Sáng hôm sau nữa thì ông Nông Văn Đình, thường vụ mới được bầu làm chủ tịch tỉnh, lấy cớ chuẩn bị đi họp hội nghị về công tác tổ chức ở Trung ương, cũng rút nốt. Còn lại trên đoàn chủ tịch là ông Ké Lanh và ông Quyết Định. Thì ông Ké Lanh chốc chốc lại bỏ chỗ, đi tìm ống điếu thuốc lào, kề cà chuyện vãn với mấy ông già người Tày, sau khi mất hút hàng giờ, trở lại ghế ngồi trên đoàn chủ tịch thì ngơ ngơ ngác ngác chõ xuống hỏi thư ký đoàn: “Đến đâu rồi, các cậu?”.

Tiếng là toàn ban Thường vụ tỉnh ủy chỉ đạo hội nghị, nhưng trên thực tế, trung tâm linh hồn hội nghị, bây giờ cũng như trước đó làng Quyết Định. Chà! Chỉ còn mỗi ông Quyết Định, bí thư! Ông Quyết Định, bí thư tỉnh ủy, lạ chưa, trước sau vẫn nghiêm ngắn một khối hình đầy đặn, phăng phắc ngồi ở chính giữa hàng ghế đoàn chủ tịch. Gương mặt vuông vức. Mái tóc rẽ ngôi bên loe hoe trắng ở tuổi năm mươi sáu, điềm đạm, tự tại, an nhàn, không nét vẻ âu lo, ban bíu. Ông Quyết Định bí thư tỉnh ủy giữa cơn chấn động, trước sau vẫn tai lắng nghe, tay ghi chép, thần thái ổn định ở vị trí người đứng cái chịu sào.

Cho đến cuối ngày thứ ba, buổi cuối cùng của hội nghị, khi ông Ké Lanh vin lý do phải đi dự một cuộc họp của ngành văn hóa tổ chức ở gần đó, vắng mặt nốt ở đoàn chủ tịch thì Toàn có cảm giác ông Quyết Định đã hoàn toàn ở vào thế một mình một cõi ở nơi đầu sóng ngọn gió. Chống trả lại cả một khối đông đảo đại biểu nhân danh quần chúng đang đòi hỏi thay đổi thực tại chỉ còn lại một mình ông. Tiên duyên chỉ còn lại một lô cốt cố thủ. Ông Quyết Định đã ở vào thế đối đầu. Mọi người dõi theo ông, từng cử chỉ, nét mặt, dáng vẻ; mọi người đang chờ đợi câu trả lời từ ông!

Cuối cùng, điều không tránh khỏi đã đến. Hội nghị đang lào xào bỗng lặng ngắc đi mấy phút. Ông Quyết Định bước lên diễn đài. Ở vị trí thủ lĩnh tinh thần một địa phương, một bên là đường lối nguyên tắc của tổ chức phải được chấp hành, một bên đòi hỏi của thực tiễn đời sống quần chúng, ông sẽ xử sự thế nào đây? Chính Toàn cũng thấy lo ngại cho ông.

- Thưa các đồng chí! Mây mưa trên trời có thể tan rã vì tiếng hò hét của tám trăm triệu nông dân. một câu nói được truyền tụng ở nước bạn ta. Câu nói đó phản ánh sức mạnh dời non lấp bể của người nông dân. Có phải không, các đồng chí?

Giọng đầm ấm, giản dị, ông Quyết Định mở đầu bài nói tổng kết hội nghị. Và Toàn có cảm giác mọi người hơi bị bất ngờ. Chả ai trả lời ông cả. Nhưng mọi người đều nghển cả dậy. Người bí thư giữ im lặng vài giây và đưa con mắt lướt qua gương mặt tất cả các đại biểu. Ông nói tiếp trong nụ cười mỉm thật hiền lành:

- Thành ra, chính vì thế, tôi phải kể ngay cho các đồng chí nghe một giai thoại, một câu chuyện cổ sau đây.

Giai thoại gì vậy? Toàn nhìn ông. Và thế là Toàn hiểu rồi. Đó là một câu chuyện cổ của nước Ba Tư. Chuyện kể rằng, ở xứ nọ, có một nhà văn trẻ tuổi. Lên ngôi vua lúc hai mươi tuổi, ngài mong muốn mình sẽ thật sự là một đấng minh quân. Vì vậy, vừa ngồi vào ngai vàng trị vì đất nước được một tháng, ngài đã ra lệnh tập trung tất cả các nhà bác học trong nước để viết một bộ lịch sử nhân loại. Với mục đích là để ngài đọc và rút kinh nghiệm, để không bao giờ đi vào vết xe đổ, mắc phải sai lầm như các vị vua tiền bối. Hai mươi năm sau, các nhà bác học mới hoàn thành công trình của họ và trước tác của họ phải một trăm năm mươi con lạc đà mới thồ hết. Lúc này nhà vua đã bốn mươi tuổi. Ngài nói: Ta không còn nhiều thì giờ nữa đâu! Hãy tóm tắt công trình của các ngươi lại cho ta! Lại hai mươi năm nữa trôi qua! Và lần này công trình tóm tắt của các nhà bác học cũng phải một con lạc đà oằn lưng mới chở nổi. Lúc này nhà vua đã sáu mươi tuổi. Mắt ngài đã mờ. Ngài không còn sức để đọc nữa!

Câu chuyện cổ mọi người đều hiểu là mang tính ngụ ngôn, vậy mà vẫn gây được một hồi cười vang rộn cả hội trường. Lác đác tiếng vỗ tay. À thì ra là vậy. Chả ai học được bài học lịch sử cả.

Chả ai học được bài học lịch sử cả! Chính ông Quyết Định cũng bật cười vì cái kết luận thú vị nọ. Nhưng ông nín lại ngay được. Và như đã lay được đà, ông nói tiếp:

- Thêm nữa, tôi cũng xin nói với các đồng chí điều này nữa. Trên đời này, mọi thứ phân phối đều không công bằng. Vàng, không công bằng! Ngoại trừ một thứ.

Toàn ngẩng lên nhìn ông. Đưa mắt nhìn bao quát cử tọa, ông mủm mỉm:

- Đó là gì vậy? Thưa các đồng chí, đó là... trí tuệ!

- Ồ!

- Đúng thế! Chỉ có trí tuệ là được phân phối xem ra là công bằng cho tất cả mọi người. Thế cho nên, có ai tự cho mình là ngu dốt, kém cỏi đâu!

Bây giờ thì chính Toàn là người đã nhổm lên vỗ tay đầu tiên. Anh đã phán đoán được cách thức luận giải khôn ngoan của ông. Anh nhận ra, ông Ké Lanh sau khi dự khai mạc cuộc họp của ngành văn hóa nọ, cũng đã quay về hội trường và đứng vụt dậy, quay lại cử tọa, giơ hai tay lên đầu vỗ vỗ, như để gây dựng phong trào. Cả hội trường rào lên những tiếng vỗ tay và tiếng cười vui vẻ.

Chính trị là thủ đoạn, là quyền biến, là sự từng trải, là một thái độ khẳng định và khéo léo. Hơn nữa còn là sự mê hoặc. Lần đầu tiên Toàn thấm thía điều đó qua câu chuyện tiếp theo của người bí thư. Chà! Toàn không thể tưởng tượng được rằng, chính Toàn cũng bị ông mê hoặc vàường. Sau cách vào đề và dẫn chuyện đầu tiên thật sự linh hoạt và hóm hỉnh, ông dẫn mọi người đến một mệnh đề quan trọng: Mọi người đều cho mình là thông minh, vậy thì hãy lắng nghe xem người khác có thông minh dĩnh ngộ bằng mình không? Và thế là, một cách thật tự nhiên, ông đưa mọi người tiếp cận ý kiến của các tác gia triết học, kinh tế học, chính trị học. Ông dẫn mọi người đến với Các Mác, Vơlađimia Ilích Lênin, Jôdép Vitxariônôvich Xtalin. Ông nói về đường lối chính sách của Đảng đối với đồng bào dân tộc và miền núi, về quy luật hợp tác hóa, tập thể hóa nông nghiệp của chủ nghĩa xã hội. Ông nói về quy luật hợp tác làm nên năng suất cao. Ông bảo người ta đã thí nghiệm, một tập thể người lao động cùng cuốc trên một mảnh ruộng so với một người cuốc đơn lẻ, bao giờ những người trong một tập thể cũng tạo được năng suất cao hơn. Một ngân hàng của nhà nước mạnh hơn một nhà tư bản. Ông nói, chân lý là cụ thể. Cần phải hiểu rằng lúc này là lúc cả nước đang dồn sức vào mục tiêu chiến lược là đánh thắng giặc Mỹ giành độc lập thống nhất thì hợp tác hóa là con đường duy nhất đúng.

Ông Quyết Định quả nhiên là một năng lực chính trị đặc sắc. Chính Toàn cũng không khỏi ngạc nhiên. Vẫn một giọng nói điều hòa, từ tốn, không lên cao, thậm chí mềm mại, rủ rỉ rù rì, pha chút đùa nghịch, lần lần từng bước một, ông đưa đám đông đang trong cơn thác lũ của những bức xúc, phẫn khích trở lại tâm thái yên tĩnh, cân bằng. Mỗi lời nói của ông đều có gốc, có nguồn và sự ích dụng. Không a dua, theo đuôi. Không nịnh nọt mọi người. Không nao núng, dao động. Bí thư tỉnh ủy lúc này tưởng như một cá thể cô độc, nhưng ngoài mềm trong cứng, thật sự là một linh hồn thép, một lập trường kiên định, trước sau như một. Toàn nhận ra ông đã thuyết phục mọi người, không chỉ bằng sự già dặn về chính trị, bằng tài năng lý luận, bằng sự sáng láng của trí tuệ, bằng phong độ và cá tính riêng, mà còn bằng niềm tin mạnh mẽ và bằng cái uy vững vàng của ông. Ông, thế hệ ông có cái uy được tạo dựng bằng cả cuộc đời! Thêm nữa, như các danh nhân, hình như ông còn tạo ra được một trường ảo giác, một sức thôi miên, ít ra thì cũng là với riêng Toàn. Manh nha, từ trên diễn đài này, bí thư đã tự phác thảo hình mẫu một tượng đài trong con mắt Toàn. Toàn, vốn là người duy cảm.

Bức bối đã được giải tỏa căn bản. Một giờ sau, bí thư tỉnh ủy, bằng một giọng chân thành trình bày bản tự phê bình của ban Thường vụ, trong đó ông công nhận sự kém cỏi của cá nhân ông trước những khó khăn của cuộc sống tích tụ từ lịch sử. Ông nói: Cái thời chúng tôi tay không vào tận hang ổ của thổ ty chúa đất thuyết phục họ theo Việt Minh đánh Pháp xem ra còn dễ hơn bây giờ! Bây giờ, nói thật với các đồng chí, nhiều lúc tôi thấy mình như ở giữa đám sương mù, chỉ nhìn xa được có ba bước chân. Chúng tôi mới chỉ có thể hình dung tương lai với đôi ba nét sơ sài nhưng tin tưởng chắc chắn hợp tác hoá nông nghiệp là con đường đi đúng đắn không sai. Dứt khoát là không sai!

- Dứt khoát là không sai! Và tôi mong rằng các đồng chí hãy cùng tôi tin tưởng.

Trưởng ban Tuyên giáo Ké Lanh, nhảy ngay lên bục khi bí thư tỉnh ủy vừa dứt bài nói tổng kết hội nghị bằng câu nói đanh thép nọ. Lúc này cả hội trường ồn ồn ào ào trong cảm xúc tán loạn. Coi như hội nghị đã kết thúc, chẳng còn ai muốn nghe ông Ké Lanh nói thêm một câu nào nữa.

Một gương mặt vuông vức. Hai con mắt một mí đối nghịch với một khuôn miệng rộng có cái cười thật hiền. Một đôi vai rộng quen gánh vác hòa hợp với đôi cánh tay căng nở từng cơ bắp. Tất cả những nét đó ở ông Quyết Định đều hiển lộ rõ rành. Bất ngờ là da thịt nơi lưng ông, nó trắng nhễu, nhúng nhính như của đàn bà. Ông nhặt hòn đá nhám bằng quả xoài, đưa Toàn, giục: “Cậu xát thật mạnh vào cho tớ!”. Toàn đặt hòn đá kỳ lên lưng ông. Hòn đá cứ dụn dịu như bị mút xuống lằn thịt mỡ màng mềm nhẫy, như chính nó cũng ngỡ ngàng: đấy chả lẽ là một phần thân thể của một ông cán bộ cao cấp xuất thân nông dân dân tộc Tày - ông Quyết Định!

Trưa mùa thu, nắng vàng mỏng mảnh như tơ lụa phơi giăng. Sau hội nghị Tổng kết nông nghiệp, ông Quyết Định rủ Toàn đi thăm Trại lợn giống Mường Thông vì nghe nói ở đó đã gây thành công giống F1 lợn lai giữa con Ỉ Móng Cái và con I oóc sai nước Anh, nhiều nạc, tăng cân nhanh, rồi bây giờ ra suối tắm. Dòng suối nhỏ nước từ trên cao đổ xuống, đọng lại thành một hủm sâu trong suốt cạnh một lèn đá hấp thụ nhiệt năng của mặt trời hâm hấp nóng. Cảnh và người lúc này như đang ở giữa thời nguyên thủy vô tư, lúc con người còn hòa hợp với cỏ cây, sông nước và chưa cách bức với nhau. Thú vị thế, chan hòa trong cái thú tự nhiên, Toàn không ngờ gặp lại cái vui vẫy vùng lặn ngụp thời trẻ thơ nơi đầu nguồn, mình chỉ đối diện với mình. Nhất là khi bắt gặp cái trẻ trai hồn hậu của ông Quyết Định. Ông khoe ông biết bắt cá. Rồi ném một hòn đá xuống nước, nhìn tăm cá, ông lặn theo, vớ được một cá mương to bằng nửa bàn tay. Ông bảo thạo về cá về chim, về các con vật thì phải kể đến ông Đồng. “Tay Đồng đặt bẫy lồng bẫy cụp không lần nào không có cá về ăn xíu dề 1”. Ông bơi một lúc mười vòng trong hủm nước. Có lúc nổi hứng lại chúc đầu xuống. Chổng chân lên trồng cây chuối!

- Cái hồi còn trẻ mình gầy lắm!

Mệt lử sau những phút bơi lặn, cùng Toàn nằm dài trên lèn đá, đột ngột ông Quyết Định lên tiếng. Tâm hồn thư thái, chẳng còn mối bận bịu, con người trong bản chấtồn nhiên, ai mà chẳng thích giao hòa. Nữa là ở giữa khung cảnh tự nhiên khoáng đạt tươi đẹp thế này. Thành ra thấy Toàn tỏ vẻ chăm chú lắng nghe, ông Quyết Định liền xoay người nằm nghiêng, nheo nheo mắt nhìn Toàn và chành khuôn miệng rộng hở hàm răng đều chằn chặn cười cười, nói tiếp:

- Vì lúc mới đẻ tở bị tẩu hỏa nhập ma nên lớn lên vừa loẻo khoẻo vừa nhút nhát. Đã thế năm lên mười đi rừng kiếm củi lại bị con rắn hổ trâu nó cắn. May không sao! Từ mười sáu tuổi là cao dần lên, khỏe ra. Ông nội mình tên Nông Dinh Phàn bảo: Làm thằng đàn ông phải có ba thứ, đó là một túi lý sự và hai cánh tay khỏe. Mình, lý sự chẳng hiểu có được không, còn hai cánh tay và sức vóc từ tuổi thanh niên cũng tạm được, tuy là lúc đó có hơi gầy. Chỉ phải mỗi tội là hay bị tai nạn bất thường. Lục phủ ngũ tạng tốt, chẳng bệnh tật gì. Nhưng da thì dữ. Động phải cái gai, vết xước là sưng u cả tháng.

Vuốt vạt tóc ướt ở trán, ông tiếp:

- Năm bốn ba, có anh cán bộ Việt Minh ở Cao Bằng sang gây cơ sở, bắt rễ vào mình, thấy mình cứ rụt rụt rè rè, không tự nhiên như khẩu dú nà, pa dú nậm, thóc ở ruộng, cá ở nước, chẳng dám quyết định một cái gì, anh liền bảo: Này, đồng chí Nông Đình Khoan, tôi đặt bí danh cho đồng chí là Quyết Định để đồng chí nhớ mà rèn luyện theo nhé. Thế là từ đó mình có tên này!

Quyết Định! Đã hơn hai chục năm nay ông Khoan - tên khai sinh của ông - mang cái bí danh ấy. Đã hơn hai mươi năm nay, ông, một thanh niên nông dân Tày giác ngộ cách mạng, lần lần theo sự trưởng thành của tài năng nhân cách, qua các chức vị công tác từ thấp lên cao, giờ ở tuổi năm mươi vẫn là người đứng đầu tổ chức đảng ở một tỉnh miền núi này, định hình một gương mặt đầy đặn phúc hậu, một đức tính cần cù, nhẫn nnhiệt tình cộng sản trước sau không biết đến phôi phai.

Ở chân thư ký cho ông, việc của Toàn theo ông nói sẽ phải là ghi chép soạn thảo tài liệu, diễn văn cho ông, tháp tùng ông mỗi khi ông về họp ở Trung ương hay đi cơ sở chỉ đạo. Không có người giúp việc giấy tờ thì ông gặp khó khăn. Vì ông viết chậm, đọc chậm. Nhưng, công việc của Toàn không chỉ có thế. Do ông bận rộn nhiều việc lớn, lại hay quên mọi sự việc nhỏ nhặt, bình thường, nên cũng lại lời ông, Toàn có thể thì sẽ còn lo giúp ông cả những việc lặt vặt trong sinh hoạt hàng ngày, như thanh toán tem gạo, lĩnh lương, đóng đảng phí, công đoàn phí cho ông; vợ ông, Yên, một phụ nữ xinh xắn, kém ông hơn chục tuổi, hai con mà vẫn như chân son mình rỗi, tính tình nhẹ nhõm lại ham vui bạn bè.

- Thuở thanh niên mình không có da có thịt như bây giờ đâu - ông Quyết Định kể tiếp - Ngồi trên mình ngựa mà cảm thấy nhẹ như không ấy. Nhưng không hiểu sao, tháng giêng năm bốn sáu, khi mình cưỡi con ngựa tiến vào châu ly Pa Kha, đi giữa hai hàng lính choảng pín của thổ ty Hoàng Yên Chao bồng súng chào, lại thấy oai phong lẫm liệt thế cơ chứ! Chả là hồi đó mình là đại diện của Tổng bộ Việt Minh lên tỉnh Hoàng Liên này thuyết phục các thổ ty họ Hoàng, họ La, họ Nông, họ Lục bên miền Đông cùng chính phủ hội quân đánh bọn Việt gian Quốc Dân đảng, giải phóng tỉnh nhà. Chà, mới hai mươi tuổi đầu, một mình một ngựa, khắc điêu khúy tu mạ xông khẩn, từ Yên Bái lên, vượt sông Chảy, vào tận hang ổ của thổ ty chúa đất, thần phục họ!

Một mình một ngựa! Khắc điêu khúy tu mạ xông khẩn! Một mình một ngựa xông lên! Chẳng cần bình luận thì bức tranh nọ trong tâm cảm Toàn cũng đã trở nên quá hào hùng, đầy thi vị rồi! Chao ôi! Một tuổi trẻ! Một chiến mã! Một tâm hồn lãng mạn! Một lý tưởng cao cả! Những khoảnh khắc phiêu bồng! Một tính cách đã hình thành! Oai hùng và tráng lệ còn hơn cả các trang hiệp sĩ anh hùng thời cổ điển. Vì một thân một mình thế mà bọn thổ ph lâm cướp đường chuyên nghiệp cũng không dám ho he gây sự. Vì thân cô thế cô vào tận hang cọp mà cả bầy đàn thú dữ phải rạp mình, tuân phục. Một mình một ngựa! Thế đấy, một con người trong cuộc đời mình sao lại có những tháng ngày chói lọi lạ lẫm như lạc ra khỏi quỹ đạo đời mình, đến nỗi sau này hồi tưởng lại đã có lúc không khỏi ngơ ngác: sao lại có những khoảnh khắc oai hùng đẹp đẽ đáng yêu đến thế nhỉ!

Toàn tự hỏi, sức mạnh nào làm nên nội lực của ông Quyết Định vậy? Thế thượng phong về mặt trí tuệ? Hay niềm tin tưởng là hóa chất màu nhiệm có khả năng biến thể cả những năng lực nguyên thủy thành những sức mạnh thiêng liêng? Nhớ lại hình ảnh ông cô độc mà vững chãi như tượng đài khi đứng trên diễn đài ở hội nghị Tổng kết nông nghiệp vừa rồi, cuối cùng thì Toàn hiểu, sau ông, trong ông là cả một cuộc cách mạng long trời lở đất, là cả đất nước đang sôi trào khí thế quật cường. Toàn hiểu, thời đại đã đẩy ông lên vị trí ấy đã cho ông giá trị ấy. Ông và thế hệ ông không thể cưỡng, không được phép cưỡng lại.

Ông là sức mạnh, là cái uy lực của một lực lượng mới, của thời đại mới, thời đại anh hùng. Ông là một biểu trưng, một đại diện, ông không chỉ là cá nhân ông.