DIMITRI: Có nhiều môn phái triết học cạnh tranh nhau quá. Làm sao tôi biết chắc cái nào đúng?

TASSO: Ai nói có cái gì đúng nào?

DIMITRĨ: Cậu lại thế rồi. Tại sao cậu luôn trả lòi một câu hỏi bằng một câu hỏi khác vậy?

TASSO: Cậu bực mình vì thế à?

DIMITRI: Tôi thậm chí chẳng biết tại sao tôi lại hỏi nữa, vì một số thứ nhất định phải đúng chứ. Như hai cộng hai bằng bốn chẳng hạn. Nó đúng, chấm hết.

TASSO: Nhưng sao cậu tin chắc như thế?

DIMITRI: Bỏi vì tôi là một người Athen thông minh.

TASSO: Đó là vấn đề khác. Nhưng lý do cậu có thể tin chắc hai cộng hai bằng bốn là bởi vì nó tuân theo những quy tắc logic bất di bất dịch.

LUẬT PHI MẦU THUẪN

Tasso đúng.

Chúng ta hãy bắt đầu bằng một truyện cười kinh điển xuất phát từ logic của Aristotle.

Một giáo sĩ Do Thái đang xử kiện trong làng. Schmuel đứng lên tố cáo: "Thưa thầy, hằng ngày Itzak lùa cừu của hắn qua ruộng nhà tôi và giẫm nát lúa của tôi. Đây là đất của tôi. Như vậy không công bằng."

Giáo sĩ nói, "Anh nói đúng!"

Nhưng Itzak đứng lên và nói, "Nhưng thưa thầy, đi qua đất của hắn là con đường duy nhất để bẩy cừu của tôi có thể uống được nước ở đầm. Nếu không thế, chúng sẽ chết. Hàng trăm năm nay, những người chăn cừu có quyền lùa cừu qua mảnh đất xung quanh đầm, và tôi cũng thế."

Giáo sĩ nói, "Ông nói đúng!"

Bà quét dọn nghe lỏm được câu chuyện, nói với giáo sĩ, "Nhưng thưa thầy, không thể cả hai người đều đúng được!"

Và giáo sĩ trả lời, "Bà nói đúng!"

Bà quét dọn đã thông báo cho giáo sĩ biết rằng ông ta vi phạm Luật Phi Mâu Thuẫn của Aristotle; đối với giáo sĩ thì việc này không đến nỗi tồi tệ như vi phạm luật cấm thèm muốn đầy tớ gái nhà hàng xóm, nhưng cũng gần như thế. Luật Phi Mâu Thuẫn nói rằng không có cái gì cùng lúc vừa như thế lại vừa không như thế.

LẬP LUẬN PHI LOGIC

Lập luận phi logic là tai họa của các triết gia, nhưng có Trời hiểu, đôi khi nó cũng có ích. Có lẽ đó là lý do vì sao nó phổ biến đến thế.

Một người Ireland bước vào một quán bar ở Dublin, gọi ba vại bia Guinness, lần lượt uống mỗi vại một ngụm cho đến khi cả ba vại bia đều cạn sạch. Ông ta gọi thêm ba vại nữa. Chủ quán nói, "Có lẽ, ông nên gọi mỗi lần một cốc thì nó sẽ đỡ nhạt đi."

Người kia nói, "Ồ tôi biết chứ, nhưng tôi có hai ông anh, một ở Mỹ, một ở Úc. Khi chia tay nhau mỗi người đi một ngả, chúng tôi đã cùng hứa sẽ uống theo cách này để nhớ những ngày còn được ngồi uống với nhau. Mỗi một cốc này là uống cho mỗi anh tôi, còn cốc thứ ba là uống cho tôi."

Chủ quán xúc động nói, "Thật là một thói quen tuyệt vời!”

Người Ireland ấy trở thành khách quen ở quán và luôn luôn gọi bia theo cách đó.

Một hôm, ông ta bước vào và gọi hai vại bia. Các khách quen khác nhận ra điều này, và một bầu không khí im lặng bao trùm trong quán. Khi ông ta đến quầy để gọi lượt hai, chủ quán nói, "ông bạn, tôi xin chia buồn cùng ông."

Người Ireland nói, “Ồ không, mọi người vẫn khỏe cả. Chỉ là tôi vừa gia nhập Giáo hội Mormon, và tôi phải bỏ bia rượu."

Nói cách khác, logic vị kỷ cũng có thể được việc cho bạn lắm chứ.

LOGIC QUY NẠP

Logic quy nạp đi từ các trường hợp riêng biệt đến các lý thuyết chung, và là phương pháp được sử dụng để khẳng định các lý thuyết khoa học. Nếu quan sát đủ lượng táo rụng từ trên cây, bạn sẽ kết luận rằng táo luôn rơi xuống chứ không bay lên hoặc sang ngang. Từ đó, bạn có thể đi đến một giả thuyết tổng quát hơn, gộp cả những vật thể rơi khác, như quả lê chẳng hạn. Tiến trình khoa học diễn ra như vậy đấy.

Trong lịch sử văn học, không có nhân vật nào nổi tiếng về năng lực “suy diễn” như thám tử Sherlock Holmes gan dạ, nhưng phương pháp của Holmes nhìn chung không hề dùng logic diễn dịch. Thực ra ông dùng logic quy nạp. Trước tiên, ông nghiên cứu kỹ tình huống, sau đó, dựa trên những kinh nghiệm trước đó của mình, dùng phép loại suy và xem xét các khả năng có thể xảy ra, rồi mới đưa ra kết luận chung, tương tự như trong mẩu chuyện sau đây:

Holmes và Watson đi cắm trại. Nửa đêm Holmes thức giấc, huých bác sĩ Watson một cái:

"Watson," ông nói, "hãy nhìn lên bầu trời và nói cho tôi biết anh thấy gì?"

"Tôi thấy hàng triệu ngôi sao, Holmes ạ," Watson đáp.

"Và từ đó anh rút ra kết luận gì hả Watson?"

Bác sĩ Watson suy nghĩ một lát. "ờ", ông nói, "về thiên văn, tôi thấy rằng có hàng triệu thiên hà và có thể có hàng tỷ hành tinh, về chiêm tinh, tôi thấy Sao Thổ đang ở trong cung Sư tử, về thời khắc, tôi suy ra bây giờ vào khoảng ba giờ mười lăm. Về thời tiết, tôi hy vọng ngày mai chúng ta sẽ có một ngày đẹp trời, về thần học, tôi thấy Chúa là toàn năng còn chúng ta thật nhỏ bé và vô nghĩa. À, còn anh thì thấy gì, Holmes?"

"Watson, anh ngốc quá! Có kẻ đã trộm mất cái lều của chúng ra rồi!"

Chúng ta không biết chính xác Holmes đã đi đến kết luận của mình như thế nào, nhưng có lẽ đại khái là thế này:

1. Tôi đã đi ngủ trong lều, nhưng bây giờ tôi có thể thấy sao trời.

2. Trực giác của tôi đưa ra giả thuyết, dựa trên việc loại suy các kinh nghiệm tương tự tôi có trong quá khứ, rằng ai đó đã lấy trộm lêu của chúng tôi.

3.Để kiểm tra giả thuyết đó, chúng ta hãy xem xét các giả thuyết lựa chọn khác:

a.Có lẽ chiếc lều vẫn còn đấy, nhưng ai đó đang chiếu một bức tranh trời sao lên mái lều. Điều này khó có thể xảy ra, dựa trên kinh nghiệm quá khứ của tôi về hành vi của con người và kinh nghiệm bảo tôi nhất định phải có thiết bị trong lều trại, nhưng rõ ràng là không có.

b.Có lẽ chiếc lều bị gió thổi bay đi mất. Điều này khó có thể xảy ra, vì kinh nghiệm quá khứ của tôi đã dẫn tôi đến kết luận rằng nếu gió mạnh đến thế hẳn đã đánh thức tôi dậy, mặc dù có thế không làm Watson thức giấc.

c.Vân vân, vân vân và vân vân.

4.Không, tôi nghĩ giả thuyết ban đầu của tôi có lẽ là đúng. Kẻ nào đó đã lấy trộm cái lều.

Đây chính là quy nạp. Hóa ra bao lâu nay chúng ta đã dùng sai thuật ngữ khi ca ngợi kỹ năng suy luận của Holmes.

KHẢ NĂNG PHẢN NGHIỆM

Bệnh nhân: Đêm qua tôi mơ thấy tôi lên giường với Jennifer Lopez và Angelina Jolie, và ba chúng tôi đã làm tình suốt đêm.

Bác sĩ tâm thần: Không còn nghi ngờ gì nữa, ông có mong muốn thầm kín ngủ với mẹ ông.

Bệnh nhân: Cái gì?! Không ai trong hai người đó giống mẹ tôi chút xíu nào.

Bác sĩ tâm thần: A ha! Một phản ứng ngược! Ổng nhất định đang kim nén những dục vọng thật của ông.

Trên đây không phải là một truyện cười, thực ra đó là cách mà một số tín đồ của Freud lập luận. Và cách lập luận này phức tạp ở chỗ: không lấy đâu ra những tình huống thực tế mà ta có thể nhận biết để bác bỏ lý thuyết về phức cảm Oedipe kia. Trong bài phê phán logic quy nạp, triết gia thế kỷ hai mươi Karl Popper lập luận rằng để một lý thuyết đứng vững được, nhất định phải có một số tình huống khả dĩ có thể chứng minh rang nó là sai. Trong câu chuyện núp bóng tiếu lâm ở trên, không có tình huống nào như thế để ông bác sĩ tâm thần tín đồ của Freud có thể thừa nhận là chứng cứ.

Còn đây là một truyện cười thực thụ, mô tả quan điểm của Popper rõ ràng hơn:

Hai gã đang ăn sáng. Một gã phết bơ vào miếng bánh mì nướng và nói, “Cậu có bao giờ để ý thấy, nếu cậu đánh rơi một lát bánh mì, mặt phết bơ luôn úp xuống dưới không?”

Gã thứ hai nói, "Không, tớ dám cá là chỉ có vẻ thế thôi, vì nếu mặt phết bơ úp xuống thì phải lau dọn sàn nhà rất khó chịu. Tớ cược là khi nó rơi mặt có bơ thường quay lên trên."

Gã thứ nhất nói, "Thế hả? Nhìn đây này." Anh ta thả lát bánh xuống sàn nhà, mặt phết bơ quay lên trên.

Gã thứ hai nói, "Thấy chưa, tớ đã bảo mà”.

Gã thứ nhất nói, "Ồ, tớ biết tại sao rồi. Tại tớ phết bơ sai mặt!"

Đối với anh chàng này, không có bất kỳ chứng cứ nào có thể chứng minh lý thuyết của gã là sai.

LOGIC DIỄN DỊCH

Logic diễn dịch đi từ cái chung đến cái riêng. Cốt lõi của lập luận diễn dịch là phép tam đoạn luận “Mọi người đều phải chết; Socrates là người; suy ra Socrates phải chết.” Điều đáng ngạc nhiên là mọi người rất hay lẫn lộn, và họ lập luận thế này, “Mọi người đều phải chết; Socrates chết, suy ra Socrates là người," như vậy là phi logic. Nói thế chẳng khác nào nói, “Mọi người đều phải chết, con chuột lang của thằng con tôi chết, vậy con chuột lang là người.”

Một cách khác để làm hỏng suy luận diễn dịch là lập luận từ một tiền đề sai.

Một anh cao bồi già bước vào quán rượu gọi một ly. Trong lúc anh ta đang ngồi nhấm nháp whiskey thì có một cô gái trẻ ngồi xuống bên cạnh. Cô gái quay sang hỏi, "Anh có phải là cao bồi chính hiệu không?"

Anh ta đáp, "ờ, tôi sống cả đời ở nông trại, chăn ngựa, chữa hàng rào, đóng dấu gia súc, nên tôi nghĩ tôi là cao bồi.”

Cô gái nói, “Còn tôi là người đồng tính nữ, suốt ngày tôi chỉ nghĩ về đàn bà. Buổi sáng vừa ngủ dậy tôi nghĩ ngay đến đàn bà. Khi tôi tắm hay xem ti vi, dường như cái gì cũng khiến tôi nghĩ đến đàn bà cả."

Lát sau, một đôi trai gái ngồi xuống bên cạnh gã cao bồi và hỏi, "Anh có phải là cao bồi chính hiệu không?"

Anh ta đáp, “Trước tôi cứ tưởng tôi là cao bồi, nhưng tôi vừa mới phát hiện hóa ra tôi là người đồng tính nữ."

Phân tích chính xác xem anh chàng cao bồi kia đã sai ở đâu có lẽ là một việc khá vui. Cũng có thể không vui. Nhưng dù sao chúng tôi cũng sẽ thử.

Lần đầu tiên, trả lời cho câu hỏi anh ta có phải cao bồi thật không, anh ta lập luận như sau:

1.Nếu ai đó dành toàn bộ thời gian của mình làm những công việc của cao bồi, thì anh ta là cao bồi chính hiệu.

2.Tôi dùng toàn bộ thời gian của tôi làm những công việc của cao bồi.

3 Do đó, tôi là một cao bồi chính hiệu.

Cô gái lập luận:

1. Nếu một người phụ nữ dành toàn bộ thời gian của mình nghĩ về phụ nữ, thì cô ta là một người đồng tính nữ.

2. Tôi là một phụ nữ.

3. Tôi dành toàn bộ thời gian của mình nghĩ về phụ nữ.

4. Do đó, tôi là một người đồng tính nữ.

Khi anh cao bồi đi đến cùng kết luận như cô gái, anh ta đã thừa nhận một tiên đề sai đối với trường hợp của bản thân: đó là (2) - tôi là một phụ nữ.

Sao nào, chúng tôi chưa từng hứa với các bạn rằng triết học và truyện cười là một.

LẬP LUẬN QUY NẠP THEO PHÉP LOẠI SUY

Không có gì giống như một lập luận từ phép loại suy. Ờ, có lẽ một con vịt thì giống. Có thể thấy lập luận loại suy được sử dụng trong câu trả lời cho câu hỏi: ai hoặc cái gì đã tạo ra vũ trụ. Một số nhà tư tưởng lý luận rẳng: Vì vũ trụ giống như chiếc đồng hồ, nên phải có Đấng chế tạo đồng hồ. Như triết gia Anh theo chủ nghĩa kinh nghiệm thế kỷ mười tám David Hume đã chỉ ra, đó là một lý lẽ không đáng tin cậy, vì không có cái gì hoàn toàn tương tự với cả vũ trụ, trừ phí nó là một vũ trụ khác, do đó chúng ta không nên đi chệch sang bất cứ cái gì vốn chỉ là một phần của vũ trụ này. Tại sao lại là chiếc đồng hồ? Hume đặt câu hỏi. Tại sao không nói vũ trụ tương tự con chuột túi chẳng hạn? Nói cho cùng, thì cả hai đều là những hệ thống gắn kết hữu cơ. Nhưng nếu dùng con chuột túi chúng ta sẽ đi dến một kết luận rất khác về nguồn gốc vũ trụ: đó là, nó được sinh ra từ một vũ trụ khác sau khi vũ trụ khác đó giao phốí với một vũ trụ thứ ba. Lập luận loại suy cơ bản dựa trên giả định rằng, vì một số khía cạnh của A tương tự với B, nên các khía cạnh khác của A cũng tương tự với B. Tuy nhiên thực tế không phải lúc nào cũng thế.

Lập luận loại suy còn có một vấn đề khác là từ những quan điểm khác nhau bạn sẽ có những cách loại suy hoàn toàn khác nhau.

Ba sinh viên ngành kỹ thuật đang thảo luận về ngành nghề của vị Chúa đã thiết kế cơ thể con người. Sinh viên thứ nhất nói, "Chúa phải là kỹ sư cơ khí. Cứ xem các khớp thì biết."

Anh thứ hai nói, "Tôi nghĩ Chúa phải là kỹ sư điện. Hệ thần kinh có hàng ngàn mối liên kết điện."

Người thứ ba nói, "Thật ra, Chúa là kỹ sư xây dựng dân dụng. Ngoài Ngài ấy ra, còn ai có thể đặt đường ống nước thải độc hại đi qua khu vui chơi giải trí nào?"

Nói chung, các lập luận loại suy không thuyết phục lắm. Chúng không cung cấp cho ta độ chắc chắn cần thiết trong những vấn đề liên quan đến những niềm tin cơ bản như sự tồn tại của Chúa. Không gì tệ hơn phép loại suy tồi của một nhà triết học, có lẽ chỉ trừ phép loại suy của một học sinh trung học. Bằng chứng là kết quả cuộc thi “Những câu loại suy dở nhất trong một bài luận trường trung học” do tờ Washington Post tổ chức:

1. “Bị số phận nghiệt ngã chia cắt lâu ngày, đôi tình nhân bất hạnh băng qua đồng cỏ lao đến gặp nhau như hai đoàn tàu chở hàng, một đoàn tàu rời Cleveland lúc 6:36 chiều, chuyển động với tốc độ 55 dặm một giờ, đoàn tàu kia xuất phát từ Topeka lúc 7:47 tối với tốc độ 35 dặm một giờ”

2. “John và Mary chưa bao giờ gặp nhau. Họ giống như hai con chim ruồi cũng chưa bao giờ gặp nhau.”

3. “Con thuyền nhỏ êm đềm trôi qua đầm đúng như cái cách mà một quả bóng bowling không bao giờ có thể trôi.”

4. Từ trên căn buồng áp mái vọng xuống tiếng hú ghê rợn. Toàn bộ cảnh này có một tính chất ma quái, dị thường - như thể bạn đang đi nghỉ ở một thành phố khác và chương trình Jeopardy lên sóng lúc 7 giờ tối thay vì 7:30.

PHÉP NGỤY BIỆN “POST HOC ERGO PROPTER HOC”*

*Tiếng Latinh, có nghĩa là: “Đến sau do đó là hậu quả của cái trước” – một lỗi logic có thể diễn giải như sau: “Vì sự kiện đó đi sau sự kiện này, nên sự kiện đó do sự kiện này mà ra.”

Trước hết, xin nói qua về tập quán xã hội của thuật ngữ này: trong một số nhóm giao tiếp, khi được thốt lên kèm một bộ mặt nghiêm trang, câu này có thể giúp bạn gặp may ở một bữa tiệc. Thật thú vị, hiệu quả sẽ ngược lại hoàn toàn khi nó được nói bằng tiếng Anh: “After this, therefore because of this.” (“Đến sau, do đó là kết quả của cái trước.”) Hãy tự tìm hiểu đi.

Câu này mô tả lỗi giả định rằng vì một sự vật theo sau sự vật khác, nó phải do cái kia gây ra. Vì những lý do rõ ràng, cách suy luận sai lầm này phổ biẽn trong những diễn ngôn chính trị xã hội, như "phần lớn những người dính vào heroin đều bắt đầu từ cần sa”. Đúng, nhưng còn nhiều người bắt đầu từ sữa hơn.

Post hoc được luận giải khá thú vị trong một số nền văn hóa: “Mặt trời mọc khi gà gáy, do đó tiếng gà gáy làm mặt trời mọc." Cảm ơn gà trống nhé. Hoặc đây, một câu chuyện của đồng nghiệp chúng tôi:

Sáng nào cô ấy cũng bước ra trước hiên nhà và trang trọng nói lớn, “Cầu cho ngôi nhà này không bị lũ hổ quấy nhiễu!" Rồi lại bước vào.

Cuối cùng, chúng tôi bảo cô ấy, "Cô nói cái gì thế? Trong bán kính một nghìn dặm quanh đây làm gì có hổ."

Cô ấy đáp, "Các anh thấy chưa? Có tác dụng thế còn gì!"

Truyện cười theo mô tip post hoc sinh sôi tỷ lệ thuận với những nhầm lẫn của con người.

Một quý ông Do Thái lớn tuổi cưới một cô vợ trẻ, và họ yêu nhau thắm thiết. Tuy nhiên, dù đức ông chồng nỗ lực cách mấy trên giường, chị vợ cũng không bao giờ đạt cực khoái. Vì một người vợ Do Thái có quyền hưởng khoái cảm tình dục, nên họ quyết định đến hỏi giáo sĩ. Nghe đôi vợ chồng trình bày xong, ông giáo sĩ vuốt râu, và đưa ra lời gợi ý sau đây:

"Hãy thuê một thanh niên to khỏe. Khi hai người làm tình, thì nhờ anh ta vẫy vẫy chiếc khăn tay ở phía trên. Việc đó sẽ giúp cho người vợ trở nên mơ màng và hẳn sẽ đem lại cực khoái.”

Đôi vợ chồng đi về nhà và làm theo lời khuyên của giáo sĩ, họ thuê một anh chàng đẹp mã vung vảy chiếc khăn khi họ làm tình. Vô ích, chị vợ vẫn không thỏa mãn.

Bối rối, họ lại tìm tới ông giáo sĩ. "Thôi được", giáo sĩ nói với đức ông chồng, "hãy thử làm ngược lại. Để người thanh niên làm tình với vợ ông, còn ông thì vẫy khăn phía trên họ." Một lần nữa, hai vợ chồng lại làm theo lời khuyên của giáo sĩ.

Anh chàng đẹp trai lên giường với chị vợ, còn ông chồng đứng vẫy khăn. Chàng trai vào việc hết sức khí thế, chẳng mấy chốc chị vợ đã cực khoái, la hét rung chuyển cả căn buồng.

Người chồng mỉm cười nhìn chàng trai, đắc thắng nói, "Thằng đần ạ, phải biết vẫy khăn như thế chứ!"

Tiếp nhé, một truyện cười post hoc cuối cùng. Chắc chắn đấy.

Trong nhà dưỡng lão, một ông lão ngoại bát tuần diện quần lửng màu hồng tươi đến gặp một bà sắp lên lão và nói, "Hôm nay là sinh nhật tôi!"

"Tuyệt," bà kia đáp. "Tôi cá tôi có thể nói chính xác ông bao nhiêu tuổi."

"Thật ư? Bao nhiêu?"

Bà kia nói, "Dễ lắm, ông cởi quần ra."

Ông già cởi quần.

"Tốt lắm," bà ta nói, "bây giờ cởi tiếp quần đùi ra.”

Ông lão làm theo lệnh của bà ta. Bà ta sờ mó ông một lúc rồi nói, "ông tám mươi tư tuổi!"

Ông lão sửng sốt, "Sao bà biết?"

Quý bà đáp, "Ông nói với tôi hôm qua."

Ông lão đã sập một cái bẫy cũ nhất trong những cái bẫy được mô tả trong sách này, post hoc ergo propter hoc: quý bà nói tuổi của ông lão sau khi sờ mó, còn ông lão nghĩ vì đã sờ mó nên bà ta đoán được... Những thứ gọi là nhân quả này lúc nào cũng khiến người ta lẫn lộn.

Nói chung, chúng ta thường bị post hoc ergo propter hoc đánh lừa vì không để ý đến tác động của một nguyên nhân khác.

Một thằng bé người New York được anh họ dẫn đi qua đầm lầy ở Louisiana. "Có phải cá sấu sẽ không tấn công nếu mình mang theo đèn pin không?" thằng bé thành thị hỏi.

Anh họ nó đáp, "Tùy mày mang đèn pin có nhanh không?"

Thằng bé thành thị nghĩ đèn pin là proter (nguyên nhân) trong khi nó chỉ là chỗ dựa tinh thần.

NGỤY BIỆN MONTE CARLO

Các tay cờ bạc không xa lạ gì với Ngụy biện Monte Carlo. Nhưng một số họ có thể sẽ ngạc nhiên khi biết ra nó là một phép ngụy biện. Có thể bọn họ coi nó là Chiến lược Monte Carlo. Quả thật, đó chính là điều đám hồ lì trông đợi.

Chúng ta biết rằng bánh xe rulét có một nửa số ô đỏ và một nửa số ô đen, nghĩa là có 50% cơ hội nó dừng ở ô đỏ. Nếu chúng ta quay bánh xe rất nhiều lần - chẳng hạn 1.000 - và bánh xe không bị chơi gian hay bị lỗi, thì trung bình nó dừng lại 500 lần ở vị trí đỏ. Do đó, nếu quay bánh xe sáu lần mà cả sáu lần nó đều dừng lại ở ô đen, chúng ta có khuynh hướng nghĩ mình có lợi thế nếu đặt cược ô đỏ ở vòng thứ bảy. Đỏ phải “tới” rồi chứ, đúng không? Sai. Bánh xe cũng có xác suất dừng ở đỏ trong vòng quay thứ bảy đúng 50 phần trăm y như ở các vòng quay khác, và dù đen liên tục xuất hiện bao nhiêu lần đi nữa thì điều này vẫn đúng.

Và đây là một lời khuyên khôn ngoan dựa trên Ngụy biện Monte Carlo dành cho các bạn:

Nếu sắp lên một chiếc máy bay thương mại, vì lý do an toàn cho bản thân, hãy mang theo một quả bom... bởi vì xác suất có hai gã mang bom lên cùng một chiếc máy bay là quá nhỏ.

LẬP LUẬN VÒNG QUANH

Lập luận vòng quanh là lối lập luận mà trong đó luận cứ cho một mệnh đề chứa đựng chính mệnh đề đó. Thông thường, lập luận vòng quanh vốn đã khôi hài, chẳng cần ai phải thêm mắm dặm muối cả.

Mùa thu. Dân trong khu Anh-điêng đến hỏi thủ lĩnh mới của mình liệu mùa đông tới có lạnh giá hay không. Nhưng vị thủ lĩnh này lại là người hiện đại, chưa hề được truyền dạy các bí quyết cổ xưa, không sao biết được mùa đông tới sẽ lạnh giá hay ấm áp. Để phòng xa, ông khuyên bộ lạc hãy đi kiếm củi chuẩn bị cho mùa đông giá rét. Mấy ngày sau, sực nghĩ ra, mặc dù hơi muộn, ông gọi điện cho Nha Khí tượng, hỏi họ có dự báo mùa đông sẽ lạnh hay không. Nha Khí tượng trả lời rằng quả thật họ nghĩ mùa đông này có thể sẽ rất lạnh. Vị thủ lĩnh bèn khuyên bộ lạc trữ thêm nhiều củi nữa.

Vài tuần sau, vị thủ lĩnh quyết định hỏi lại Nha Khí tượng. "Các vị vẫn dự đoán mùa đông sẽ lạnh đấy chứ?"

"Chắc đấy," Nha Khí tượng trả lời. "Có vẻ sẽ là một mùa đông rất lạnh." Thủ lĩnh bèn khuyên bộ lạc tích cả đến từng mảnh củi vụn mà họ kiếm được.

Vài tuần sau, thủ lĩnh gọi điện cho Nha Khí tượng, hỏi tới đây mùa đông sẽ thế nào. Nha Khí tượng nói, "Chúng tôi dự báo sẽ là một mùa đông lạnh nhất từ trước đến nay."

"Thật ư?" vị thủ lĩnh kêu lên. "Làm sao các ông biết chắc thế?"

Nha Khí tượng đáp: "Người Anh-điêng đang đi kiếm củi như điên!"

Vậy là luận cứ để vị thủ lĩnh cần tích trữ thêm nhiều củi té ra chính là việc ông đang cho tích trữ củi. May sao, ông ấy đang dùng cưa máy.

NGỤY BIỆN DỰA VÀO TÔN TRỌNG THẨM QUYỀN

ARGUMENTUM AD VERECUNDIAM.

Lập luận dựa vào tôn trọng thẩm quyền là một trong những kiểu lập luận ưa thích của những người có chức tước. Viện dẫn thẩm quyền để hỗ trợ lập luận tự thân không phải là một ngụy biện logic; ý kiến chuyên gia là luận cứ chính đáng, bên cạnh những luận cứ khác. Cái sai ở đây là ta dùng sự tôn trọng thẩm quyền như khẳng định duy nhất cho ý kiến của mình, bất chấp các luận cứ có tính thuyết phục khẳng định điều ngược lại.

Ted gặp bạn mình lal Al, kêu lên, "Al! tớ nghe nói cậu đã chết!"

"Làm gì có chuyện đó," Al bật cười đáp. "Cậu thấy đấy, tớ đang sống nhăn răng."

"Không thể thế được!" Ted lẩm bẩm. "Người nói với tớ điều đó đáng tin hơn cậu nhiều."

Lập luận dựa vào thẩm quyền luôn gắn vói nhân vật được ai đó xem là có thẩm quyền chính đáng.

Một người bước vào tiệm bán vật nuôi hỏi xem vẹt. Chủ tiệm cho anh ta xem hai con vẹt đẹp nhất trong gian hàng. "Con này 5.000 đô la còn con kia 10.000 đô la", ông ta nói.

"Chà!" người kia nói. "Con 5.000 đô la biết làm gì?"

"Con vẹt này có thể hát mọi khúc aria do Mozart sáng tác," chủ tiệm nói.

“Còn con kia?"

"Nó hát được cả chùm Opera Ring của Wagner. Còn con nữa ở trong kia giá 30.000 đô la."

"Ôi trời! Nó làm được gì?"

"Tôi chưa nghe nó hát cái gì bao giờ, nhưng hai con kia gọi nó là ‘Đại sư’.

Theo các ý kiến có thẩm quyền của chúng tôi, có một số bậc thẩm quyền có uy tín hơn những bậc thẩm quyền khác; nhưng rắc rối nảy ra khi người đối thoại với bạn không chấp nhận những uy tín ấy. Ta hãy xem câu chuyện từ kinh Talmud của người Babylon hồi thế kỷ 1 dưới đây.

Bốn vị giáo sĩ thường xuyên tranh cãi về thần học, nhưng có ba vị luôn hùa nhau chống lại một vị. Một hôm, ông giáo sĩ lẻ loi, sau khi lại một lần nữa thua do ba chọi một, quyết định cầu đến một bậc thẩm quyền cao hơn.

"Lạy Chúa!" ông kêu lên. "Trong thâm tâm con biết rằng con đúng và họ sai! Xin Chúa cho con một dấu hiệu để chứng minh điều đó với họ!"

Hôm đó là một ngày nắng đẹp. Giáo sĩ vừa cầu nguyện xong, lập tức có ngay một đám mây dông lướt qua bầu trời trên đầu bốn người. Một tiếng sấm nổ rền, và đám mây tan biến. "Một dấu hiệu từ Chúa! Thấy chưa, tôi đúng, tôi biết mà!" Nhưng ba người kia không đổng ý, họ lý sự rằng mây dông vẫn thường hình thành vào những ngày nóng nực.

Vì vậy, giáo sĩ kia lại cầu nguyện lần nữa. "Lạy Chúa, con cần một dấu hiệu lớn hơn để chứng tỏ rằng con đúng và họ sai. Vậy con cầu xin Chúa cho con một dấu hiệu lớn hơn!"

Lần này, bốn đám mây dông xuất hiện, lao thẳng vào nhau để hình thành một đám mây lớn, rồi một tia sét giáng xuống cái cây trên ngọn đồi gần đó.

"Tôi đã bảo các ông là tôi đúng mà!" ông giáo sĩ kêu lên, nhưng các bạn ông khăng khăng nói rằng mọi hiện tượng xảy ra không thể giải thích được bằng nguyên nhân tự nhiên.

Vị giáo sĩ kia đang chuẩn bị cầu xin một dấu hiệu rất, rất lớn, nhưng mới vừa thốt lên "Lạy Chúa..." thì bầu trời bỗng đen kịt, mặt đất rung chuyển, rồi một giọng nói vang dội phán xuống, "ÔÔÔÔÔÔÔÔNG ẤY Đ Ú Ú Ú Ú NG!"

Vị giáo sĩ chống tay ngang hông, quay lại ba người kia và nói, "Được chưa?"

"Thế thì," một trong ba giáo sĩ còn lại nhún vai, "bây giờ là ba chọi hai."

NGHỊCH LÝ ZENO

Nghịch lý là đoạn lập luận tưởng như hợp lý dựa trên những giả định có vẻ đúng nhưng dẫn đến một kết luận mâu thuẫn hoặc sai bét. Nói khác đi một chút thì ý trên có thể dùng để định nghĩa cho truyện cười - hoặc ít ra là cho hầu hết các truyện cười trong cuốn sách này. Có gì đó thật phi lý khi những lập luận đúng lại biến ra sai một cách có logic; và điều phi lý thì thường gây cười. Nếu cùng lúc giữ hai ý tưởng đối chọi nhau trong đầu, óc bạn sẽ choáng váng. Nhưng quan trọng nhất là, bạn có thể kể một nghịch lý lắt léo trong bữa tiệc và đem lại tiếng cười vui cho mọi người.

Về truyện cười liên quan đến hai ý tưởng mâu thuẫn, Zeno thành Elea là bậc thầy. Bạn hẳn đã nghe câu chuyện của ông về cuộc chạy đua giữa Achilles và con rùa? Achilles vốn chạy nhanh hơn con rùa, nên con rùa được chấp cho xuất phát sớm hơn nhiều. Khi nghe tiếng súng lệnh, hay như người ta nói vào thế kỷ năm trước Công nguyên, khi ngọn lao phóng ra, mục tiêu đầu tiên của Achilles là đến được điểm xuất phát của rùa. Tất nhiên, lúc đó thì con rùa đã đi được một đoạn đường ngắn rồi, cho nên bây giờ Achilles phải đến được điểm đó. Nhưng lúc chàng đến đó, con rùa đã lại rời đi rồi. Dù Achilles đến được điểm mà rùa đã tới trước đó bao nhiêu lần, thậm chí vô hạn lần, Achilles cũng không bao giờ bắt kịp được con rùa, mặc dù chàng đã đến cực gần. Tất cả những gì mà con rùa cần làm để thắng cuộc đua là không dừng lại.

Phải, Zeno không phải là Leno (James Douglas Muir "Jay" Leno, người dẫn chương trình và là diễn viên hài nổi tiếng người Mỹ), nhưng ở thế kỷ năm trước Công nguyên, ông là một triết gia không tồi. Và giống như một diễn viên tấu hài nổi tiếng của thời ấy, Zeno có thể nói, “Truyện thế này tôi có cả triệu.” Thực ra tất cả chỉ có bốn truyện. Một truyện khác là nghịch lý đường đua của ông. Để chạy đến cuối đường đua, người chạy trước hết phải hoàn thành vô số quãng đường. Anh ta phải chạy đến điểm giữa, rồi phải chạy đến điểm giữa của khoảng cách còn lại, rồi điểm giữa của khoảng cách vẫn còn lại, v.v. và v.v. Nói theo lý thuyết, vì anh ta phải chạy đến các điểm giữa vô hạn lần, anh ta sẽ không bao giờ đến được cuối đường. Nhưng tất nhiên [thực tế thì], anh ta đến được. Ngay cả Zeno cũng có thể thấy điều đó.

Còn đây là một truyện hài cũ như thể do chính Zeno nghĩ ra:

Người bán hàng: "Thưa bà, cái máy hút bụi này sẽ khiến công việc của bà vơi đi một nửa."

Bà khách: "Hay quá! Lấy cho tôi hai cái."

Trong câu chuyện này có một điều lạ lùng. Nghịch lý đường đua đi ngược với lẽ thường, ngay cả khi không thể chỉ ra nó sai ở đâu, chúng ta vẫn tin rằng có cái gì đó sai. Trong truyện cười về máy hút bụi, cách lập luận của Zeno lại không hề nghịch lý. Nếu mục đích của bà khách là hoàn thành công việc mà không hề tốn dù chỉ một chút thời gian, thì không có số lượng máy hút bụi tiết kiệm thời gian nào (và người sử dụng chúng đồng thời với bà) có thế đáp ứng. Bật hai máy hút bụi chỉ có thể giảm thời gian làm sạch thảm đi ba phần tư; chạy ba cái, giảm được năm phần sáu; và tiếp tục như thế, khi số lượng máy hút bụi tăng đến vô hạn.

NGHỊCH LÝ LOGIC VÀ NGHỊCH LÝ NGỮ NGHĨA

Gốc của toàn bộ các nghịch lý logic và nghịch lý ngữ nghĩa là nghịch lý Russell - gọi theo tên tác giả của nó, triết gia Anh thế kỷ hai mươi - Bertrand Russell. Nghịch lý đó thế này: “Liệu tập hợp của tất cả các tập hợp không phải là phần tử của chính chúng có phải là phần tử của chính nó?” Điều này thật gây sốc - đúng thế, nếu bạn tình cờ có bằng cấp cao về toán học. Nhưng hẵng khoan. Thật may, hai nhà logic học khác của thế kỷ hai mươi là Grelling và Nelson đã xuất hiện, với phiên bản dễ tiếp cận hơn của nghịch lý Russell. Nghịch lý ngữ nghĩa này xét khái niệm của các từ có ý nghĩa với chính bản thân chúng.

Nghịch lý ngữ nghĩa còn được gọi là Nghịch lý Grelling, hay Nghịch lý Nelson, hoặc Nghịch lý heterological: Nếu nó là vậy, thì nó không vậy; còn nếu nó không vậy, thì nó là vậy. Tiến sĩ Kurt Grelling (1886-1942) là một nhà toán học Đức từng có nhiều công trình chung với triết gia người Đức Leonard Nelson (1882-1927). Về cuối đời hai người tuyệt giao do nhiều bất đồng "không thay đổi" được, trong đó có bất đồng chính trị.

Thử tìm hiểu tiếp: có hai loại từ, một loại tự nó mô tả nó (từ tự tả - autological), còn loại kia không tự nó mô tả được nó (từ không tự tả - heterological). Ví dụ, các từ như “ngắn” (bản thân nó ngẳn), hoặc “dài ngoẵng” (bản thân vốn dài, nhiều âm tiết) là autological. Còn “dài” (chỉ có một âm tiết) là heterological. Vậy từ heterological phải chăng là heterological? Nếu nó không là vậy, thì nó không vậy; còn nếu nó không là vậy, thì nó là vậy. Ha! Ha!

Các bạn vẫn chưa cười được? Vậy thì, đây là một trường hợp khác, khái niệm triết học được chuyển dịch sang truyện cười để trở nên sáng tỏ hơn:

Một thị trấn nọ chỉ có một bác phó cạo duy nhất - nhân tiện nói thêm, bác ta là đàn ông - cạo mặt cho tất cả đàn ông trong thị trấn, và chỉ cạo cho những người đàn ông nào không tự cạo mặt. Vậy bác phó cạo có tự cạo mặt cho mình không?

Nếu bác ta có (tự cạo mặt) thì không. Nếu bác ta không (tự cạo mặt) thì có.

Đó là một nghịch lý Russell mà bạn có thể kể khi dự tiệc.

Chúng tôi không thường vào thăm nhà vệ sinh nữ, nên không biết trong đó xảy ra những gì, nhưng chúng tôi biết chắc rằng các độc giả nam giới đã quá quen thuộc với những nghịch lý nguệch ngoạc trên tường các ngăn vệ sinh nam, nhất là trong các khu đại học. Chúng là những nghịch lý logic ngữ nghĩa kiểu Russell và Grelling - Nelson, nhưng ngắn gọn hơn. Các bạn còn nhớ những nghịch lý đó không? Có nhớ bạn đã bắt gặp chúng ở đâu không?

"Câu này sai." Nó đúng hay sai?

Hay:

Một người cố gắng để thất bại và đã thành công, vậy anh ta đã thất bại hay thành công?

Chỉ để cho vui, lần tới, nếu vào nhà vệ sinh, bạn hãy viết lên tường: “Từ ‘không tự tả’ thuộc loại từ tự tả hay từ không tự tả?” Một chuyện hay đáng để làm đấy.

DIMITRI: Hay đấy, nhưng tất cả những điều này liên quan gì đến việc trả lời những Câu Hỏi Lớn?

TASSO: Này, giả sử cậu đến thăm Nhà tiên tri ở Delphi và hỏi, “Tất cả những điều này có nghĩa gì?” Và ông ấy trả lời, “Cuộc đời là một chuyến du hý, mọi chuyến du hý đều vui: nên cuộc đời rất vui.” Logic luôn gọi cho cậu một cái gì đó để tán chuyện.