Lúc Trung tá Thanh ra Bình định nhận chức Tiểu khu phó thay thế cho vị tiền nhiệm chán cái phức tạp của hành chánh xin trở lại đơn vị chiến đấu, tình hình an ninh toàn tỉnh tương đối khá hơn trước. Khoảng 1965, 1966, chính quyền Quốc gia chỉ thực sự kiểm soát được tỉnh lỵ, quận lỵ, và một số làng mạc nằm dọc theo các quốc lộ 19 và quốc lộ Một. Đi sâu xa quốc lộ độ năm cây số đã là vùng xôi đậu, dân vẫn bám đất cày cấy nhưng trong nhà phải có hai lá cờ. Viên chức chính quyền cấp xã ấp hễ tới ba giờ chiều là chuẩn bị dọn hết giấy má về quận đường ngủ, sáng hôm sau mười giờ mới trở về làng. Cảnh đặt mìn khủng bố, ám sát cán bộ xảy ra thường xuyên. Đa số dân chúng không chịu đựng nổi cuộc sống trên đe dưới búa, bỏ làng tản cư lên vùng ven quốc lộ. Ai có đủ điều kiện tài chánh thì dời gia đình về hẳn quận lỵ để buôn bán. Khá hơn nữa, dứt khoát bỏ mồ mả tổ tiên về hẳn Qui nhơn.

Dân số các quận lỵ và Qui nhơn vì thế tăng vùn vụt. Từ một thị trấn mới được tái thiết sau hiệp định Genève và phát triển dưới thời Đệ nhất Cộng hòa với dân số khoảng bảy,tám chục ngàn người, Qui nhơn trở nên chỗ trú ẩn an toàn cho 200.000 dân. Nhà cửa mọc lên vô trật tự, gia chủ có chút vàng bạc mang theo trên đường tản cư thì xây nhà ngói tường xi măng, nhà nghèo thì mái tôn vách ván, rất ít nhà nhiều tầng.

Chiến tranh leo thang thì tiền càng đổ về các thị trấn. Cho tới lúc tình trạng an ninh quá tồi tệ, Sư đoàn Một Không vận Mỹ phải đổ quân ở đèo Phù ly rồi tận dụng chiến thuật đánh bằng trực thăng để giải tỏa áp lực cộng sản tại miền Bắc Bình định. Ở miền Trung Bình định, phi trường Phù cát được xây dựng, tạo thành một điểm hỏa lực hùng hậu trùm lên một diện tích rộng trăm dặm vuông. Sư đoàn Mãnh hổ Đại hàn đổ bộ lên cảng Qui nhơn và từ bản doanh chỉ huy đóng tại làng Phú tài, tung các đợt càn quét đẫm máu và hung bạo lên hướng Tây, giải tỏa áp lực địch hai bên đường 19, sau đó hướng mũi càn quét về hướng Bắc, đóng chốt mạnh tại núi Đất để khống chế các xã phía nam quốc lộ Một của An nhơn, Tuy phước. Như vậy là chỉ riêng trong một tỉnh dài không đầy 100 dặm rộng 60 dặm, đã có hai sư đoàn quân đồng minh trang bị tối tân và đầy đủ nhất, một sư đoàn bộ binh của Quân lực Việt nam Cộng hòa, chưa kể địa phương quân và các lực lượng cảnh sát, nhân dân tự vệ, xây dựng nông thôn…

Tiểu khu Bình định trên danh nghĩa là cơ quan chịu trách nhiệm chính về an ninh trên khu vực thuộc tỉnh và thị xã Qui nhơn. Nhưng với lực lượng quân sự đồng minh hùng hậu cả quân số lẫn vũ khí trấn đóng trong lãnh thổ tỉnh, thực tế vai trò của Tiểu khu như một nàng dâu nghèo sống giữa đại gia đình nhà chồng. Sư đoàn Mãnh hổ Đại hàn, phi trường Phù cát của Không quân Mỹ, Sư đoàn Một Không vận Mỹ hoạt động theo hệ thống chỉ huy dọc của riêng họ, nguyên tắc thì họ phải liên hệ với lực lượng quân sự Tiểu khu và hệ thống hành chánh để thảo kế hoạch hành quân, phối hợp tấn công tảo thanh và công tác dân sự vụ, nhưng trên thực tế, sự phối hợp không phải lúc nào cũng suông sẻ. Để đối phó với các hoạt động phá hoại khủng bố của chiến tranh du kích, guồng máy chiến tranh qui ước khổng lồ của Mỹ và Đại hàn tận dụng pháo binh và không quân. Sau đó đưa bộ binh tới áp dụng chiến thuật tiêu thổ. Diện tích canh tác ngày càng thu hẹp, đất hoang cỏ mọc tại nơi trước đây là những cánh đồng phì nhiên. Hằng trăm nghìn dân tị nạn đổ về thành phố. Chiến tranh xua họ chạy khỏi nơi chôn nhau cắt rún, rồi cũng nhờ chiến tranh mà họ sống còn.

Trung tá Thanh nhận ngay ra nhiệm vụ quá phức tạp và khó khăn của mình. Vai trò chính của ông là điều hợp hơn là chỉ huy. Ông là một anh đầu bếp mà các món rau cải, thịt cá, gia vị, do người khác đem tới nhiều ít tùy hảo tâm, người đầu bếp không có quyền ra lệnh phải mua thứ này thứ kia. Ông chỉ được quyền yêu cầu, chứ không có thế để yêu sách với lực lượng đồng minh đồn trú trong tỉnh hoặc Bộ Chỉ huy Sư đoàn 22. Đó là liên hệ hàng ngang.

Theo hàng dọc, thì trên nguyên tắc, ông thay mặt Tiểu khu trưởng trực tiếp chỉ huy và đôn đốc các Chi khu, bằng lực lượng địa phương quân bảo đảm an ninh trên toàn tỉnh, và phối hợp với Ty Cảnh sát, Tỉnh đoàn Bình định và Phát triển Nông thôn, các ty sở chuyên môn thực hiện chương trình bình định và phát triển. Tuy nhiên trên thực tế, các sĩ quan cấp tá nắm chức Quận trưởng kiêm Chỉ khu trưởng đều do Tiểu khu trưởng lựa chọn, họ chịu trách nhiệm trực tiếp với Tỉnh trưởng kiêm Tiểu khu trưởng, mật thiết liên đới nhau về quyền lợi cũng như bổn phận. Tiểu khu phó trở thành một thứ tướng không có quân, cũng chẳng có cờ súy để phát. Trung tá Thanh mau chóng nhận thức được vị trí hàm hồ của mình.

° ° °

Trung tá Thanh từ Sài gòn đáp máy bay quân sự ra Qui nhơn vào chiều chủ nhật. Sáng thứ hai, ông qua Tiểu khu trình diện với Đại tá Tỉnh trưởng. Ông đến cổng Tòa Hành chánh đúng vào lúc toàn thể nhân viên dân sự và quân nhân làm việc tại Tòa Hành chánh và Tiểu khu làm lễ chào cờ sáng thứ hai. Phe quân nhân y phục chỉnh tề xếp hàng ngay ngắn đúng theo quân cách. Phe công chức lè phè hơn, hàng ngang hàng dọc không thẳng, nhưng vẫn giữ được sự nghiêm chỉnh cần thiết.

Đứng một hàng dài đối diện với toàn thể quân cán chính là các chức sắc chỉ huy: Đại tá Tỉnh trưởng, hai ông Phó tỉnh và Phó thị, cố vấn Mỹ, sĩ quan liên lạc Đại hàn, và vài sĩ quan cấp tá, ông Thanh đoán là trưởng các ban thuộc Tiểu khu.

Ông Thanh chưa quen biết ai, cũng chưa ai biết ông, nên ông xếp hàng vào đuôi một đơn vị quân nhân. Buổi lễ thượng kỳ đơn giản nhưng nghiêm chỉnh, nhờ một toán quân nhạc năm người mặc lễ phục mang găng tay trắng dùng kèn đồng và trống trực tiếp tấu hai bản quốc ca và truy điệu mặc niệm tử sĩ.

Sau nghi lễ thượng kỳ, Ông Tỉnh trưởng tiến lên trước micro ứng khẩu một bài phủ dụ ngắn. Nghe ông nói, Trung tá Thanh thấy lời đồn ở Tổng Tham mưu về tài làm tỉnh trưởng của ông thật không sai. Ông nói từng câu ngắn, lời lẽ giản dị không văn hoa. Ban đầu, ông khen ngợi “anh em quân cán chính” đã nỗ lực làm việc trong tuần lễ qua. Ông nêu vài ban phòng đáng được vinh danh tại buổi lễ thượng kỳ này, nêu chung cả một khối chứ không nêu tên cá nhân, nói rõ đây là thành quả của một tập thể đầy nhiệt huyết chứ không phải do riêng ai. Giọng ông trầm xuống, ngọt ngào, y như một câu chuyện tâm tình trong gia đình. Sang phần khiển trách, giọng nói của ông hoàn toàn đổi khác. Mặt ông cau có, tiếng nói chì chiết, rít giữa hai hàm răng cắn chặt lại để nén giận. Ông không nêu tên các cá nhân đáng khiển trách, cũng không nêu tên các đơn vị bê bối. Ông nêu sự việc, để những người liên quan tự hiểu. Khiển trách xong, ông ra lệnh:

“Thứ hai tuần sau, đúng 7 giờ rưỡi sáng, tôi ra đây thì tất cả đã hàng ngũ chỉnh tề, không được thiếu mặt ai. Không được trễ một phút. Việt cộng chúng nó không nghỉ giải lao, không giấu súng đi nhậu ngoài giờ hành chánh, không đi uống cà phê trước khi phục kích ám sát. Hãy nhớ cho rõ”.

“Thứ hai tuần sau, đúng 9 giờ, bản phúc trình về hoạt động các đoàn xây dựng nông thôn phải có sẵn trên bàn tôi. Cuộc họp lúc 9 giờ rưỡi phải có mặt hai ông Phó, Tỉnh đoàn trưởng Xây dựng Nông thôn, ông Trưởng ty Kiến thiết, ông Trưởng ty Xã hội, ông Trưởng ty Tài chánh. Ông Phó tỉnh chịu trách nhiệm chuẩn bị hồ sơ cho cuộc họp, và mời đại diện Hội đồng Tỉnh…”

Càng nói, giọng ông càng giống như tiếng lưỡi dao phập vào thớt. Cả sân Tòa Hành chánh im phăng phắc, con ruồi bay qua cũng nghe thấy tiếng cánh làm xao gió.

Trung tá Thanh gặp anh trung sĩ ngồi ở cái bàn nhỏ chắn một nửa lối đi đầu cầu thang trên lầu, đưa sự vụ lệnh và bảo ông cần trình diện với Tỉnh trưởng. Viên trung sĩ ơ hờ liếc tờ giấy vừa nhận, đặt lên bàn, rồi nói:

- Trung tá ngồi đây chờ một chút. Đại tá đang tiếp chuyện ông Cố vấn trưởng.

Trung tá Thanh đến ngồi trên cái ghế đặt trước bàn giấy của trung sĩ. Bấy giờ, anh ta mới đọc kỹ sự vụ lệnh. Anh ta đổi ngay thái độ. Viên trung sĩ vội đứng dậy, nói:

- Trung tá về thay Trung tá Chuyên mà em không biết. Xin lỗi Trung tá. Để em vào trình với Đại tá Tỉnh trưởng. Trung tá chờ cho vài phút.

Viên trung sĩ vội đi về phía văn phòng Tỉnh trưởng. Anh ta đứng nép bên cánh cửa đóng kín, gõ nhẹ hai tiếng, chờ. Anh gõ thêm hai tiếng nữa. Có lẽ bên trong đã có lệnh cho phép vào, nên viên trung sĩ cầm hột xoài vặn một vòng, mở cửa, rồi từ bên trong khép kín cửa lại. Năm phút sau, anh ta trở ra, lễ phép nói:

- Mời Trung tá vào. Trung tá nhớ cầm theo sự vụ lệnh.

° ° °

Trung tá Thanh có cảm tưởng đang đứng trước một người khác, không phải cùng một ông đại tá vừa chắp tay ra sau lưng, người thẳng như một cây cột sắt, bằng giọng đanh thép ra huấn lệnh cho công chức và quân nhân thuộc hạ mới đây.

Vẫn khuôn mặt chữ điền nâu sậm, hai cằm bạnh, đôi lông mày rậm gần giao nhau ở đấu sống mũi, vẫn bộ quân phục cắt theo kiểu riêng (pha trộn giữa kiểu quần áo treillis nhà binh và kiểu áo cán bộ thông tin có cầu vai), vẫn nhân dáng gọn ghẽ nhưng bệ vệ. Nhưng nụ cười và cái nhìn đầy thân thiện đã biến ông đại tá thành một người khác. Không chờ Trung tá Thanh tiến tới bàn làm việc của mình, viên đại tá xô ghế nệm đứng dậy, chạy tới bắt tay Trung tá Thanh. Thấy Trung tá Thanh đứng nghiêm sắp sửa giơ tay chào theo kiểu trình diện nhà binh, viên đại tá xua tay, cười rồi nói:

- Thôi anh em trong nhà cả, bày vẽ làm gì. Mình lại ngồi đây nói chuyện.Viên đại tá dẫn Trung tá Thanh tới ngồi trên cái sofa rộng và êm đặt trước bàn làm việc, phía dưới chân dung tổng thống Thiệu. Ông ấn vai mời Trung tá Thanh ngồi xuống sofa, đưa cái gối nệm cho khách chèn thêm sau lưng, còn mình thì ngồi ở cái ghế chiếc đối diện. Ông không dựa thân vào mặt nệm lưng ghế, mà ngồi chồm tới trước, hai bàn tay chống lên đầu gối. Ông hỏi:

- Toa uống gì không?

- Thôi, xin cảm ơn Đại tá.

- Ở chỗ công khai thì xưng cấp bậc, nhưng chỗ riêng tư thì “anh em” với nhau cho thoải mái. Moa nhận được thư của Đại tá Trình, kèm theo bản sơ lược quân bạ của toa, moa chịu quá. Chuyên nó cũng cừ lắm, nhưng nó là dân Võ bị Đà lạt, nhà binh chuyên nghiệp, nó không chịu được cái phức tạp chó chết của hành chánh. Moa thì quen rồi. Thắng được thứ trận mạc này còn khó hơn chỉ huy trung đoàn dàn trận đánh nhau với bộ đội cộng sản nhiều. Rồi toa sẽ thấy.

Tối nay, moa sẽ gọi hai ông phó, vài tay ty trưởng chịu chơi, và cùng mấy anh sĩ quan toa sẽ cùng làm việc với họ đến nhà moa, moa sẽ sai đi mua cái gì nhau để anh em làm quen với nhau, cho toa dễ làm việc. Bây giờ thì…

Nói đến đây, chợt nhớ điều gì, ông tỉnh trưởng vội đứng dậy, lại bàn làm việc bấm chuông. Anh trung sĩ mở cửa, rồi đứng ở cửa chờ lệnh. Viên đại tá hỏi:

- Chương trình hôm nay gồm những việc gì?

Anh trung sĩ không cầm tờ giấy, kể làu làu:

- 9 giờ, ông Phó sẽ thuyết trình về kế hoạch bầu cử Hội đồng xã, 11 giờ Đại tá có cho ông Trưởng ty Kiến thiết xin gặp để duyệt xét đơn thầu tu bổ chợ Qui nhơn, 12 giờ rưỡi bà có hẹn từ Sài gòn gọi điện thoại cho Đại tá, 2 giờ chiều có cuộc họp của Hội đồng Tỉnh và họ có mời Đại tá tới dự kiến, 4 giờ có lễ khánh thành Thư viện Trường Nữ Trung học, 5 giờ…

Ông đại tá xua tay:

- Thôi, 12 giờ rưỡi bà có điện thoại ra nói là tôi bận, 10 giờ đêm gọi lại. Các vụ khác chú chuyển hết cho hai ông phó để họ liệu chia nhau mà đi thế tôi. Ngay bây giờ, chú gọi cho thiếu tá Thủ bảo Đại tá cần gấp trực thăng. Cho chuẩn bị đầy đủ, 9 giờ Đại tá sẽ tới bãi.

Cửa văn phòng khép lại. Ông đại tá chụp điện thoại, quay số:

- Ông Phó hả? Này, có Trung tá Thanh đang ở văn phòng của moa. Tối nay toa rủ anh em đến moa như thường lệ. Sáng mai, toa tổ chức cho moa cuộc họp gồm những ai toa thấy cần, để họ thuyết trình cho Tiểu khu phó nắm được tình hình chung. Bây giờ, moa đưa Trung tá Thanh đi xem qua một vòng các quận. Chắc khoảng 6 giờ chiều moa mới về. Ở nhà mọi việc toa với Phó thị lo liệu sao cho xong thì thôi. Việc quan trọng, bảo ôm hồ sơ về nhà moa để tối giải quyết.

Ông tỉnh trưởng gác điện thoại, hỏi:

- Toa đã ăn sáng chưa?

- Cảm ơn Đại tá, rồi ạ!

- Nếu vậy thì mình đi. Moa với toa dùng trực thăng thị sát qua một vòng, ghé các quận để toa gặp các Quận trưởng cho biết. Chừng một tuần là toa rõ những gì cần làm. Không lâu đâu!

° ° °

Viên đại tá bảo trung úy phi công chiếc trực thăng UH-D1 lái một vòng khu vực Qui nhơn để Trung tá Thanh xem cảnh thành phố nhìn từ trên không. Chiếc trực thăng bay ra hướng biển. Từ cửa trực thăng nhìn xuống, mặt biển xanh nhưng màu sắc thay đổi tùy theo độ sâu. Gần bờ, nước xanh màu lơ nhạt. Xa hơn một chút, mầu nước biển thẫm lại, mặt sóng biến dạng khi nhìn từ cao độ nhưng vẫn nhận ra được nhờ những đường sóng trắng lâu lâu hiện lên trên nền xanh mênh mông. Chiếc trực thăng nghiêng về phía tay trái, bay qua một chỏm núi đá có cái tượng lớn đứng ngay chóp núi. Tiếng viên đại tá nói lớn để cố át tiếng cánh quạt trực thăng:

- Tượng Trần Hưng Đạo đấy.

Máy bay lấy lại thăng bằng. Trung tá Thanh nhìn thấy một dải xanh đậm chạy dài từ ngoài khơi vào tới mũi chóp của một eo đất có hình tam giác, trên đó những chiếc tàu tí hon hoặc đang di chuyển chậm vào cảng, hoặc bỏ neo đứng yên một chỗ. Chiếc trực thăng bay dọc theo hải đạo vào cảng, quần trên vịnh Thị nại. Nhìn ra phía trước, những dãy núi cát trắng xóa như núi tuyết các xứ hàn đới, trên viền trắng óng ánh cát lóa lâu lâu lại có những mảng cây cối chen lẫn, trông như da một giống heo Mỹ màu trắng điểm những vết lang đen. Chiếc trực thăng lại nghiêng về phía trái, bay vòng lên một vùng núi. Mẩu đất tam giác ở dưới cửa trực thăng trở thành rẻo dư dính vào một cuộc đất núi non trùng điệp.

Viên đại tá ra lệnh cho trực thăng hạ thấp cao độ. Các doanh trại quân sự hiện ra rõ ràng hơn. Trung tá Thanh nhận thấy thành phố thực sự đã trở thành một trại lính. Nhìn về hướng nào cũng thấy hàng dãy những nhà tôn tiền chế xám xịt xếp thành hàng, những dãy xe nhà binh xếp trên bãi đậu, những đụn khí cụ đóng trong thùng gỗ lớn nằm ngoài trời chờ xe chở đi các chiến trường, những hàng rào kẽm gai phân chia từng khu vực. Viên đại tá nói lớn cho phi công nghe thấy:

- Anh cho chúng tôi ra Bồng Sơn trước.

Chiếc trực thăng lại hướng ra phía biển, rồi bay ra hướng Bắc. Phong cảnh bờ biển đẹp hơn trước. Các rặng núi cao và xanh ngắt lấn đến sát biển, sóng xanh đập vào những mỏm đá tung tóe thành những cánh hoa màu trắng nở rộ rồi lại tan đi, trang điểm một tràng hoa suốt dọc bờ biển dài mấy mươi dặm. Nhiều đoạn núi nhường nhịn nằm sâu một chút trong đất liền, tạo thành những bãi cát trắng xóa.

Trung tá Thanh nhận ra được dấu vết con người nhờ những đường thẳng hiện ra sâu bên trong, hơi xa bờ biển. Trước hết là một sợi chỉ dài căng thẳng theo từng đoạn, nối từ nam ra bắc mà ông đoán là quốc lộ Một. Đồng bằng phì nhiêu của một tỉnh nổi tiếng trù phú trước đây, dưới cánh cửa rộng của trực thăng, chỉ còn là một vùng mênh mông màu nâu nhạt, lâu lâu hiện lờ mờ ranh giới những đám ruộng hình chữ nhật nằm kề bên nhau. Đại tá Tỉnh trưởng vỗ vai Trung tá Thanh chỉ về phía một vùng đất đỏ hiện trên nền màu lam pha xám như một vết thương trên làn da người chết, lớn tiếng giải thích:

- Chỗ kia là phi trường Phù cát. Còn cái khoảnh tròn kia là căn cứ Phù ly. Chúng ta sắp tới rồi.

Trực thăng lại nghiêng cánh và hạ thấp. Rừng dừa hiện rõ dần phía dưới. Họ sắp đến Bồng Sơn, quận ly của Hoài nhơn.

Đại tá Tỉnh trưởng ra đột ngột không báo trước. Thiếu tá Quận trưởng không có mặt tại quận đường, báo hại ông Phó quận mặt trắng học trò lính quính láng quáng như đứa trẻ bị bố mẹ bắt quả tang đang vất sách luyện chưởng Kim Dung.

Anh phó quận nói dối chưa lành nghề ấp a ấp úng thưa rằng Thiếu tá Quận trưởng vừa ra Hoài hương để kiểm tra công tác nhân dân tự vệ. Anh phó không nhìn thấy cái mũ vải, bao thuốc Winston và chiếc bật lửa Zippo của xếp vẫn còn nằm trên bàn, ông tỉnh trưởng chỉ cần với tay là tới. Và ông đại tá đã với tay thật. Ông gài một điếu Winston lên môi, lấy cái bật lửa Zippo châm thuốc, hút hai hơi, rồi đanh mặt bảo ông phó quận:

- Các anh làm ăn như thế, Việt cộng nó lấn đến cổng Quận đường là phải. Ông Quận về, anh nói lại là tôi ra tận đây hỏi vì sao tới nay mà bản phúc trình mật về an ninh lãnh thổ chưa gửi cho tôi. Bảo ông ấy chậm nhất là ngày mai, về họp Tiểu khu phải mang tay vào cho tôi.

Ông phó đáp:

- Thưa Đại tá, vâng.

Rồi anh nói thêm, giọng hơi e dè:

- Bản phúc trình tình hình bình định và phát triển tháng vừa qua, Quận đã gửi từ tuần trước, chính tôi về họp có đưa cho phòng Công văn, có ghi số và ngày Công văn đến…

Đại tá Tỉnh trưởng gạt đi:

- Không phải bản đó. Đây là phúc trình riêng của bên quân sự, Chi khu nộp cho Tiểu khu. Anh cứ nhắc ông Quận như thế!

Đại tá bảo ông phó dẫn đi thăm một vòng các ban ngành thuộc Chi khu và Quận đường, giới thiệu ông tân Tiểu khu phó, hỏi thăm qua loa vài người, rồi lên trực thăng vào Phù mỹ, Phù cát, An nhơn, Tuy phước.

Vì mục đích chỉ là “vi hành” đột ngột để biết các quận làm việc thế nào, nên ở đâu viên đại tá cũng chỉ ghé độ nửa giờ, tìm một vài điều để khiển trách lập uy, nói vài câu an ủi khuyến khích, rồi lại đi. Trung tá Thanh thấy ông tỉnh trưởng có vẻ hắc búa, quá “règlo”, ăn nói cư xử “quá nhà binh” với các quận trưởng và phó quận. Ông đoán cấp thuộc hạ sợ hay kính ông tỉnh trưởng, nhưng khó thân mật được với cấp trên. Trung tá Thanh thầm nghĩ mình sẽ là cái gạch nối để làm dịu bớt mối quan hệ cứng nhắc đó.